Dora Diamant. Aktywistka, aktorka, ostatnia partnerka Franza Kafki

Znajomi i przyjaciele opowiadają o Kafce i Diamant
 

Uzupełnieniem wypowiedzi Dory Diamant są spisane przez austriacką pisarkę Marthę Hofmann (1896–1975) wspomnienia Tile Rössler. Tile, mając szesnaście lat, była w Müritz i również zakochała się w Kafce, który w sierpniu 1923 roku pisał do niej z Müritz do Berlina[9]. Dziewczyna urodziła się jako Tehila Ressler w 1907 roku w małopolskim Tarno­wie, na terenie rządzonej przez Austrię Galicji. Niezwłocznie po wybuchu I wojny światowej wraz z rodzicami uciekła do Berlina, gdzie zaczęła pracę jako praktykantka w księgarni Jurovics, niedaleko Alexanderplatz; w lipcu 1923 roku przebywała również w żydowskim domu wypoczynkowym w Müritz. Nazwisko Kafki nie było jej obce, ponieważ już wcześniej wystawiła w witrynie księgarni jego opowiadanie „Der Heizer” (1913; pol. tytuł „Palacz”). Kafka zwrócił uwagę na Tilę podczas spektaklu w wykonaniu dzieci przebywają­cych na wakacjach w Müritz i zaprosił ją do swojego kosza plażowego, za co ona – jak póź­niej wspominała – odwdzięczyła się zaproszeniem na wieczorki w „Haus Huten”. Tam też przedstawiła Kafce Dorę, pełniącą funkcję szefowej kuchni domu wypoczynkowego. Kiedy po powrocie do Berlina Kafka zaprosił Tilę do teatru na przedstawienie „Zbójców” Schillera, wydawało się, że jej nadzieje na bardziej zażyłą znajomość z tym sławnym pisarzem zostały spełnione. Tym większe było jej rozczarowanie, kiedy przybywszy z wizytą do mieszkania Kafki w Berlinie-Steglitz, zastała w nim Dorę, która – jak się okazało – była teraz jego part­nerką[10].

Dorę Diamant pamiętała również francuska eseistka Marthe Robert (1914–1996), uznana znawczyni życia i twórczości Kafki i tłumaczka jego dzieł, która trzy miesiące po śmierci Diamant opublikowała jej nekrolog w czasopiśmie „Évidences” – wydawanym w Paryżu miesięczniku Amerykańskiego Komitetu Żydow­skie­go (American Jewish Committee, AJC). Niemiecki przedruk tego niedługiego tekstu ukazał się w monachijskim czasopiśmie kulturalnym „Merkur. Deutsche Zeitschrift für europäisches Denken” dziesięć miesięcy później[11]. Robert, opisując Diamant jako odosobnioną osobowość żyjącą w Londynie w „przygnębiających” warunkach, znała właściwie tylko jeden wywiad z nią, który dwa lata wcześniej opublikował Nicolas Baudy (właśc. Miklos Neumann, 1907–1972), pochodzący z Węgier francuski dziennikarz i aktywista peł­niący w tym czasie funkcję redaktora naczelnego „Évidences”. Baudy pytał Diamant między innymi o pobierane przez Kafkę lekcje języka hebrajskiego oraz o jego stosunek do judaizmu i syjonizmu[12]. Na powracające pytania dotyczące tego, czy Kafka „wierzył”, czyli – jak podaje Robert – czy był religijny, Diamant za każdym razem odpowiadała stanowczo „nie”[13]. Zda­niem Robert, Diamant swoje wspomnienia o Kafce zaczęła zapisywać w chwili, kiedy sama zaczęła chorować. I choć nosiła się z zamiarem opublikowania jej notatek, to jednak wydanie ich nie doszło do skutku.

Cytaty przytaczane przez Robert zawierają wypowiedzi Dory Diamant dotyczące jej pierwszego spotkania z Kafką w Müritz. Była jednak pierwsza, jeśli chodzi o informację o Diamant, która dziesiątki lat po śmierci Kafki na londyńskiej emigracji czuła „powołanie” do ratowania języka jidysz przed jego wyginięciem: „Żydowska poezja i literatura były w jej oczach tą jedyną częścią prawdy, którą udało się jej zachować i przekazać potomności”. W tym celu organizowała wieczorne występy, spotkania, prelekcje i przedstawienia teatralne: „Dekla­mo­wała, grała, śpiewała i pozwalała innym śpiewać razem z nią; poza tym, wskrzeszając w pub­liczności dawne, prawie zapomniane emocje, prezentowała przed nią nadzwyczajne umie­jętności aktorskie, których wolała nie pokazywać w teatrze. Tę pasję odkryła w sobie, kiedy ży­dowskie życie przestało istnieć w Polsce – w tej Polsce, z której, podobnie jak wielu in­nych, uciekła za młodu, której mimo to nigdy nie opuściła tak naprawdę”. Dora Diamant ema­no­wa­ła swoim własnym światłem. Tak jak skierowała je na Kafkę, „tak kierowała je na swoje ży­dow­skie otoczenie w Whitechapel – dzielnicy Londynu, która stała się jej ojczyzną z wyboru”[14].

Brod, od 1902 roku przyjaciel Kafki z czasów studenckich w Pradze, jego mecenas i mentor oraz kolekcjoner jego dzieł literackich, a później wydawca literackiej spuścizny po nim, w tym trzech największych powieści pisarza: „Zamku”, „Procesu” i „Ameryki”, wydał w 1937 roku biografię Kafki, która ukazała się najpierw w Pradze, a w 1962 roku we Frankfurcie nad Menem nakładem wydawnictwa S. Fischer Verlag. W książce tej 21 stron poświęcił Dorze Dymant; odtąd zawarte w niej informacje były często powielane w różnych opracowaniach. W końcowym rozdziale biografii, zatytułowanym „Ostatnie lata”, Brod konstatuje, że za sprawą ostatniej partnerki Kafce „szczęście to przypadło mu bodaj w udziale. […], że ostatni okres jego życia był bardziej pozytywny, bliższy pełni niż cały dotychczasowy jego przebieg”[15].