Dora Diamant. Aktywistka, aktorka, ostatnia partnerka Franza Kafki

Zaangażowana członkini Gminy Żydowskiej w Londynie
 

W sierpniu 1941 roku Dora Diamant, tymczasem uznana za politycznie nieobciążoną, otrzymała pozwolenie na przeprowadzkę do Manchesteru, a konkretnie do domu brytyjskiej filozofki Dorothy Emmet (1904–2000), która w owym czasie udzielała gościny młodej badaczce twórczości Kafki. W 1942 roku, umieściwszy Marianne w prowadzonej przez kwakrów szkole z internatem na północ od Lancaster, wróciła do Londynu. W londyńskiej dzielnicy na terenie żydowskiego East Endu spotkała ponownie Stencla, który już przed wybuchem wojny założył tutaj istniejącą do dziś Friends of Yiddish Group wspierającą literaturę i kulturę żydowską, a od 1940 roku wydawał czasopismo „Loshn un lebn”. Diamant okazała się entuzjastyczną zwolenniczką jego „kampanii na rzecz zachowania jidysz, jako żywego języka”[104]. Później wspominał, że dołączyła do jego grupy i do wspólnej pracy zaraz po przyjeździe do Wielkiej Brytanii: „W szabatowe popołudnia organizowała spotkania literackie, czytała fragmenty dzieł w jidysz, zwłaszcza klasyków. Dzięki fragmentom żydowskich opowieści lub wierszowi »Monish« w interpretacji Dory Dymant każde popołudnie z literaturą jidysz sprawiało, że dzień stawał się »yontif«, czyli świętym”[105]. Chcąc zarobić na życie, pracowała jako krawcowa i otworzyła restaurację.

Po zakończeniu wojny, podczas gdy nadal ciężko chora Marianne przebywała w londyńskim szpitalu dziecięcym, Dora Diamant próbowała swoich sił jako aktorka w New Yiddish Theatre na East Endzie. Nie potrafiła jednak – jak podsumował Stencl – dostosować swojej sztuki do w tym czasie obowiązujących standardów. Zatem, zamiast tego pisała krytyki teatralne i recenzje, które Stencl zamieszczał w swoim czasopiśmie. Od 1947 roku Marianne była w stanie kontynuować naukę w gimnazjum (High School) w South Hampstead, mimo że, podobnie jak Dora, miała bardzo chore nerki. W tym samym roku Dora Diamant gościła w swoim londyńskim mieszkaniu Josefa Paula Hodina, który przeprowadził z nią wielogodzinny wywiad na temat Franza Kafki. W 1948 roku spotkała w Londynie siostrzenicę Kafki, Marianne Steiner[106] – córkę jego siostry Valerie (Valii)[107] zamordowanej w 1942 roku w obozie zagłady Kulmhof.

W latach 1948–1949 rodzeństwo Dory, które przeżyło Holocaust, wraz z rodzinami emigro­wało z Niemiec do nowo powstałego państwa Izrael, podczas gdy ona sama musiała pozo­stać w Londynie z powodu kolejnej, dwuletniej hospitalizacji córki. W tym czasie nadal anga­żowała się, organizując odczyty, spotkania literackie i przedstawienia w jidysz, „podczas któ­rych przebierała się i odgrywała kilka ról jednocześnie – deklamując, posługując się mową ciała, a także śpiewając i nakłaniając do śpiewu, dając z siebie wszystko, co potrzebowała publiczność, aby rozbudzić w niej dawne, prawie zapomniane już uczucia”[108] – w okresie, gdy kultura jidysz i dotychczasowe realia życia Żydów powoli zanikały, a język jidysz wyszedł z mody wraz z odrodzeniem się języka hebrajskiego w Izraelu.

Dora Diamant była w bliskim kontakcie z Marianne Steiner, za której pośrednictwem otrzymywała tantiemy ze spadku po Kafce. Z Brodem wymieniała co miesiąc listy. W październiku 1949 roku wyjechała na cztery miesiące do Izraela. W tym czasie Brod zorganizował jej występ w Teatrze Habima w Tel Awiwie, późniejszym Teatrze Narodowym Izraela; wśród publiczności byli członkowie kibucu Miszmar ha-Szaronna, osoby pochodzące z Będzina i miłośnicy Kafki. Większość czasu spędziła oczywiście z rodzeństwem, zaliczyła spotkanie z Tile Rössler, a w kibucu Ein Charod spotkała swojego będzińskiego nauczyciela języka hebrajskiego – Dawida Malca. W lutym 1950 roku udała się w podróż powrotną do Londynu, obiecując, że niebawem wróci z córką Marianne[109].

W drodze powrotnej zatrzymała się na kilka dni w Paryżu, pełniąc tam rolę doradczyni i krytyczki aktora i reżysera Jeana-Louisa Barraulta (1910–1994), który w Théâtre Marigny przygotowywał sceniczną wersję „Procesu” Kafki. Długie rozmowy prowadziła z Nicolasem Baudy’m, z Marthe Robert zawarła przyjaźń; oboje publikowali teksty, w których wypowiadali się na temat wspomnień Dory Dymant poświęconych Kafce. Po powrocie do Londynu oka­zało się, że córka Marianne nadal była tak bardzo chora, że nie można było jej zabrać w podróż do Izraela. W styczniu 1951 roku zdiagnozowano u Dory przewlekłe, szybko postępujące zapalenie nerek. Choroba przykuła ją na wiele tygodni do łóżka, zatem w marcu rozpoczęła spisywanie (głównie w języku niemieckim) swoich wspomnień o Kafce oraz obszerną korespondencję z Marthe Robert. Podczas jej pobytu w szpitalu opiekę nad Marianne przejęło małżeństwo Steinerów. 

Diamant była jeszcze świadkiem tego, jak od początku lat 50. XX w. w Stanach Zjednoczonych i w Europie coraz częściej ukazywały się dzieła Kafki i ich analizy. W marcu 1952 roku odwiedził ją w jej mieszkaniu niemiecki pisarz Martin Walser (1927–2023), który rok wcześniej ukończył doktorat na temat Kafki[110], a w tym czasie uczestniczył w realizacji wspólnego projektu BBC i niemieckiej stacji Süddeutscher Rundfunk w Londynie. Walser pisał o tym przy okazji wydania „Listów do rodziców”[111], które Kafka pisał od 1922 roku do swojej śmierci: 

„To było najbardziej mroczne późne popołudnie w moim życiu. Na klatce starej, czynszowej kamienicy w Chelsea panowały takie ciemności, że prawdziwą noc należałoby nazwać dniem. Szedłem schodami w górę, po omacku, trzymając się poręczy. Drzwi na górze otworzyła trzynasto-, może szesnastoletnia dziewczyna. Po czym zaprowadziła mnie do Dory Diamant. – Wiedziałem o niej tylko, że była z Kafką do końca. Jak wyglądało ich życie, wiemy dopiero teraz, odkąd ukazały się te niezwykle precyzyjnie wydane listy. Mówię to, ponieważ niewiele okazji przegapiłem tak bardzo, jak właśnie w to popołudnie na krześle przed łóżkiem tej kobiety, która była z Kafką przez ostatnie dwa lata jego życia. Jej imię i nazwisko znałem jedynie z biografii Kafki, którą napisał Maks Brod. Tam nazywa się Dora Dymant, ma dziewiętnaście lub dwadzieścia lat i pojawia się w jednej z najbardziej pamiętnych scen. […] Siedziałem teraz przy łóżku właśnie tej kobiety, jakieś trzydzieści lat później. W pomieszczeniu zdającym się tonąć w bezgranicznej ciemności dyskretna lampka nocna pozostawiała małą wysepkę światła. Włosy Dory Diamant były rozpuszczone. Może przed chwilą czesała je jej córka. Ta, która zaprowadziła mnie do krzesła przy łóżku i zniknęła. Dora Diamant wyglądała na chorą. Prawdziwą katastrofą dla mnie nie był jednak jej stan, lecz moja niemoc poradzenia sobie z nim. Ledwo co usiadłem, sięgnęła pod jedną z wielu poduszek, przed którymi bardziej siedziała, niż na nich leżała. Wyjęła stamtąd coś w rodzaju szkolnego zeszytu i zaczęła czytać na głos. To były jej zapiski o Franzu Kafce. […] Dzięki teraz wydanym listom do rodziców i dzięki uzupełnieniom Dory Diamant do tych listów można suponować, że należała ona do nielicznych, którzy rozbudzili w Kafce zainteresowanie życiem. Ale jej zapiski, które sporządziła po śmierci Kafki, dotyczyły nie mojego, lecz jej Kafki. Był on fundatorem religii, którego nie znałem i jako zarozumiały literaturoznawca poznać nie zamierzałem. Nie byłem w stanie zaakceptować religijnych doznań kobiety wywodzącej się ze wschodniej tradycji żydowskiej jako języka doświadczania Kafki. O Kafce mówiła jak o wybawicielu. Światło, w którym ktoś nam się ukazuje, zawsze pochodzi od nas samych. […] Mimo to powinienem był usłyszeć, skąd rzeczywiście pochodził religijny wydźwięk wypowiedzi Dory Diamant. Ale nie, ja czułem raczej niechęć do tonu jej wypowiedzi, w których gloryfikowała swojego Kafkę na miarę religii. Powinienem był jednak zachować co najmniej moją ciekawość. Ale nie, wprost przeciwnie – okazałem moją ograniczoność. W ten śmieszny sposób zmarnowałem tę wyjątkową okazję. Kiedy zatem w [najnowszej] edycji listów, która tak starannie zachowuje rolę i znaczenie Dory Diamant, czytałem zdania tej kobiety, zrozumiałem, jak była bliska Kafce, jak bardzo mogła być mu pomocna. Wtedy po raz kolejny uświadomiłem sobie skalę mojego ówczesnego błędu. Zostawiłem Dorę Diamant opartą o jej poduszki, pojechałem z Chelsea z powrotem na Picadilly Circus i poszedłem do teatru”[112].

Dora Diamant zmarła w obecności córki Marianne 15 sierpnia 1952 roku w Plaistow Hos­pital w West Ham we wschodnim Londynie (zdj. nr 17 . ). Trzy dni później została pochowana na cmentarzu United Synagogue przy Marlow Road w East Ham (zdj. nr 18 . ); uroczystość odbyła się z udziałem najbliższych przyjaciół. Marianne Lask, po osiągnięciu pełnoletności wystąpiła o obywatelstwo brytyjskie. Jej ojciec Lutz przeżył obóz pracy na Syberii, z którego został zwolniony w 1946 roku i skąd trafił do Nowosybirska. W 1948 roku mieszkająca w Berlinie Wschodnim Berta Lask sprowadziła ze Związku Radzieckiego swojego syna Hermanna wraz z rodziną. W 1953 roku udało jej się sprowadzić do Berlina również Lutza. W jednej ze starych gazet trafił on całkiem przypadkowo na nekrolog Dory, dowiadując się tą drogą o tym, że jego córka Marianne mieszka w Londynie. W 1955 roku nawiązał z nią kontakt listowny. Rok później Marianne przybyła z wizytą do Berlina Wschodniego, gdzie spotkała swoją babcię oraz pozostałych członków rodziny. Lutz Lask zmarł w 1973 roku w Berlinie. W 1982 roku Marianne Lask zmarła samotna i obłąkana w Londynie. Miała 48 lat[113].

Axel Feuß, maj 2023 r.