Dora Diamant. Aktywistka, aktorka, ostatnia partnerka Franza Kafki

Nowe życie w Berlinie
 

W 1920 roku Dora Diamant wyjechała do Berlina, gdzie zapisała się do tamtejszej gminy żydowskiej. Czuła się „Niemcami odurzona” – pisała później w swoim dzienniku[38]. Nelken, który w tym czasie był asystentem w Szpitalu Żydowskim w Berlinie, wspominał, że Dora pracowała wtedy jako opiekunka dzieci Hermanna Badta (1887–1946), pochodzącego z Wrocławia pruskiego radcy ministerialnego w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych[39], który od 1922 roku zasiadał także w pruskim parlamencie, gdzie reprezentował Socjaldemokratyczną Partię Niemiec (Sozialdemokratische Partei Deutschlands, SPD). Poza tym, począwszy od czasu sprzed I wojny światowej Badt angażował się na rzecz ruchu syjonistycznego. Później Dora Diamant zatrudniła się jako krawcowa w sierocińcu w Charlottenburgu, gdzie także mieszkała[40]. Nelken przypomniał również jej wystąpienie na „lewicowym” wiecu w byłej pruskiej Izbie Panów (Preußisches Herrenhaus), podczas którego przemawiała także mieszkająca we Włoszech działaczka socjalistyczna Angelica Balabanova (1869–1965). Przedmiotem zainteresowania Dory Diamant były jednak głównie kwestie żydowskie, stąd też została pracownicą socjalną w Żydowskim Ognisku Ludowym (Jüdisches Volksheim), ośrodku, który zapewniał schronienie dzieciom żydowskich imigrantów z Europy Wschodniej. Do osób, na których Diamant rzekomo wzorowała się w Berlinie, zalicza się między innymi Clarę Zetkin (1857–1933) – działaczkę komunistyczną, posłankę do Reichstagu oraz aktywistkę ruchu feministycznego[41], która wraz z Balabanovą organizowała Międzynarodowe Kongresy Kobiet.

O działalności Ogniska Ludowego Dora Diamant dowiedziała się krótko po przyjeździe do Berlina i natychmiast zaoferowała swoją pomoc jako przedszkolanka lub „froeblistka”. W swojej pracy kierowała się zasadami wychowania opracowanymi przez niemieckiego pedagoga Friedricha Fröbla (1782–1852), które poznała podczas nauki w Krakowie i które obowiązywały w przedszkolach na terenie monarchii austro-węgierskiej[42]. Przede wszystkim jednak skupiła swoją uwagę na przygotowaniu dzieci na wyjazd do Palestyny: „Namiętnie wierzyła w konieczność stworzenia żydowskiej ojczyzny w Palestynie, na Ziemi Izraela, Ziemi Obiecanej. W swoich snach na jawie często widziała siebie – jak sama powiadała – »na polach Galilei«, w jednym z kibuców, żyjącą i pracującą u boku innych wolnych Żydów, mężczyzn i kobiet z całego świata zagospodarowujących bagna i ugory, sadzących ogrody i tworzących bezpieczny i sprawiedliwy świat dla swoich dzieci i wnucząt”[43]. 

Jüdisches Volksheim (zdj. nr 3 . ) założył w 1916 roku niemiecki lekarz i pedagog Siegfried Lehmann (1892–1958). Mieściło się ono przy Dragonerstraße 22[44] i było instytucją wspieraną przez Maksa Broda, filozofa i religioznawcę Martina Bubera (1878–1965), działacza anarchistycznego i pisarza Gustava Landauera (1870–1919 zamordowany), kupca, fabrykanta i kolekcjonera sztuki Siegberta Samuela Sterna (1864–1935) oraz berlińskiego rabina Malwina Warschauera (1871–1955). Instytucja miała na celu udzielenie wsparcia dzieciom i młodzieży z ubogiej i przeludnionej żydowskiej dzielnicy Scheunenviertel, licznie zamieszkiwanej przez Żydów przybyłych z Galicji i Śląska. Zapewniała im schronienie, żydowskie wychowanie, dostęp do ogólnej edukacji i możliwość pogłębiania wiedzy, a także uczestnictwo w imprezach sportowych i lekcjach muzyki. W Ognisku Ludowym organizowano również wieczory dla matek, poza tym oferowano konsultacje medyczne i porady prawne[45].

Dzienny program rozpoczynał się od zabaw dla najmłodszych, po nich następowały popołudniowe spotkania towarzyskie grup chłopięcych i dziewczęcych, zaś wieczorem spotykały się dziewczęta należące do młodzieżowego klubu żeńskiego czy też chłopcy z klubu męskiego – przyszli adepci różnych zawodów. Praca z dziećmi i młodzieżą obejmowała zajęcia polecane przez Fröbla typu wyplatanie, robótki z kartonu i papieru czy lepienie z gliny, ale także naukę hebrajskich piosenek dziecięcych i zajęcia taneczne. Bywały także dni, które poświęcano na „czytanie i opowiadanie bajek, legend i przeżyć”. Starsi chłopcy uczyli się stolarki, prac introligatorskich i obróbki metalu, podczas gdy dziewczęta poznawały tajniki szycia i robótek ręcznych, a raz w tygodniu śpiewały w chórze[46]. Podobno Żydowskie Ognisko Ludowe dało Dorze Diamant „poczucie przynależności do wspólnoty i rodziny”[47]. Ona sama dorastała w duchu „chasydzkich przekazów i opowieści zaczerpniętych ze wschodnio-żydowskiego mistycyzmu”, „jej język i sposób wysławiania się kształtowały przysłowia i stare żydowskie przypowieści jej obu babć”. Lata później zachwycała Kafkę cowieczorną interpretacją bubbe meises – baśni i mitów przekazywanych przez żydowskie staruszki[48].

Kiedy zatem Kafka (zdj. nr 4 . ) spotkał Diamant po raz pierwszy wieczorem przed szabatem, 13 lipca 1923 roku, w domu wypoczynkowym w Müritz, było z góry wiadomo, że dla praskiego pisarza ta młoda kobieta była personifikacją licznych aspektów żydowskiego życia, przedmiotu jego zainteresowania od dawna. Podczas gdy ona znała hebrajski już odkąd w dzieciństwie podsłuchiwała brata uczącego się w chederze, Kafka z trudem uczył się tego języka dopiero od 1917 roku – roku, w którym zdiagnozowano u niego gruźlicę. Rok później, w 1918 roku, uczył się go razem z Maksem Brodem i dziennikarzem Felixem Weltschem (1884–1964), od 1904 roku przyjacielem Kafki i Broda z Praskiego Kręgu literatów[49]; w tym samym czasie Dora bez problemu potrafiła recytować całe fragmenty Biblii w oryginale. Będąc jeszcze w Będzinie, dziewczyna udzielała się w tamtejszej grupie teatralnej, podczas gdy Kafka w 1910 roku odkrył wschodnio-żydowską trupę, której przedstawienia widział w Praskim „Café Savoy”. Dzięki niej Kafka i Brod zanurzyli się „w nowy dla [nich] świat wschodniożydowskiego żywiołu ludowego”, co z kolei spowodowało, że Kafka zaczął zajmować się żydowską historią i literaturą[50]. 

Obecność Dory Diamant w życiu Kafki sprawiła, że pisarz mógł w końcu nawiązać osobisty kontakt z Żydowskim Ogniskiem Ludowym, którego cele i zadania poznał dzięki Maksowi Brodowi oraz ich wspólnemu, długoletniemu znajomemu Martinowi Buberowi. Instytucję pilnie polecał swojej wcześniejszej narzeczonej, Felicji Bauer (1887–1960), uzasadniając, że praca w niej jest „drogą do duchowego wyzwolenia”[51]. Felicja posłuchała Kafki i zaczęła angażować się w pracę ogniska, prowadząc zajęcia literackie dla dziewcząt. Będąc w Müritz, pisał do Hugo Bergmanna (1883–1975) – kolegi szkolnego z Pragi, który w tym czasie pełnił funkcję bibliotekarza w Żydowskiej Bibliotece Narodowej w Jerozolimie: „Przez drzewa mogę dostrzec bawiące się dzieci. […] Żydzi ze Wschodu ratowani przez Żydów z Zachodu przed niebezpieczeństwami Berlina. Przez pół dnia i nocy dom, las i plaża są pełne śpiewu. Gdy jestem pośród nich, nie jestem szczęśliwy, ale u progu szczęścia. […] Dziś będę wspólnie z nimi świętować piątkowy wieczór [początek szabatu – przyp. tłum.], chyba pierwszy raz w moim życiu”[52]. Bergmann, uczeń Bubera, zaprzyjaźniony z Weltschem i Brodem, przybliżył Kafce temat syjonizmu tak, że Kafka i Diamant marzyli o wyjeździe do Palestyny – i odtąd już nic nie mogło ich rozdzielić. „Franz pomaga obierać ziemniaki w Volksheim w Müritz. – Nocą na pomoście. – Na ławce w lesie koło Müritz”, zapisała Diamant w swoim „Dzienniku” w ostatnich dniach życia[53].

Kafka opuścił Müritz 6 sierpnia 1923 roku, dwa dni spędził w Berlinie, po czym, ciężko chory, wsiadł do pociągu do Pragi. Diamant, pełniąc swoje powinności w domu wypoczynkowym w Müritz, pozostała tam jeszcze niecały miesiąc. Przybywszy do Pragi, Kafka początkowo kontynuował swoje studia hebrajskiego i zaczął interesować się żydowskimi rytuałami modlitewnymi. W tym czasie schudł do poniżej 60 kg, w związku z czym jego siostra Ottla zawiozła go na wieś, do Schelesen (Želízy w Czechach), małej miejscowości nad Łabą. Tu, na północ od Mielnika (Mělník w Czechach), Kafka już trzykrotnie wypoczywał, odkąd w 1918 roku zachorował na hiszpańską grypę. W międzyczasie, w związku z zamiarem wspólnego zamieszkania, Diamant zaczęła szukać w Berlinie mieszkania dla siebie i Franza. Ostatecznie znalazła duży, jasny umeblowany pokój z kuchnią i własną łazienką, z oknami wykuszowymi i werandą, na trzecim piętrze narożnej kamienicy przy Miquelstraße 8, w pobliżu dzielnicowego ratusza Berlin-Steglitz (zdj. nr 5 . )[54]. Odtąd – aż do września – pisała do niego „entuzjastyczne, krzepiące i dodające otuchy listy”, podczas gdy on walczył w Schelesen o powrót do zdrowia[55].