Władysław Szpilman (1911–2000). Pianista

To jedna z najbardziej poruszających scen filmu „Pianista”, od której Roman Polański rozpoczął swoje filmowe dzieło: tytułowy pianista (w tej roli Adrien Brody) wykonuje na fortepianie w ówczesnej siedzibie radiostacji Warszawa II (po wojnie przekształconej w ogólnopolski drugi program Polskiego Radia) „Nokturn cis-moll” Fryderyka Chopina. Nagranie odbywa się na żywo, 23 września 1939 roku, trzy tygodnie po wkroczeniu niemieckich wojsk do Polski. W Warszawie trwają ostre walki, Niemcy ostrzeliwują i bombardują okoliczne budynki. W studiu koncertowym z sufitu sypie się tynk, zza okna co rusz dochodzą odgłosy eksplozji, od podmuchów detonacji wypadają szyby.

„Sam nie wiem jak znalazłem się w rozgłośni. Przemykałem od bramy do bramy, kryłem się na chwilę i biegłem dalej, gdy nie słyszałem w najbliższym otoczeniu gwizdu bomb. W drzwiach spotkałem prezydenta Starzyńskiego. Był niedbale ubrany, nieogolony, a na jego twarzy odmalowywał się wyraz śmiertelnego zmęczenia. Nie sypiał od wielu dni, był duszą obrony i bohaterem miasta. Na jego barkach spoczywała odpowiedzialność za los Warszawy.”[1] – tak wrześniową obronę Warszawy wspominał Władysław Szpilman w swojej autobiografii. Wiele lat później, w wywiadzie dla Polskiego Radia, pianista jeszcze raz wrócił do uwiecznionego w filmie dnia: „Artyleria bardzo mocno ostrzeliwała, wydawało mi się, że specjalnie, gmach radia. Byłem troszeczkę wystraszony. Olgierd Straszyński, który ustawiał mikrofony w studiu, chciał postawić fortepian bliżej okna, ja go prosiłem, żeby dalej. Mówił: ‘to nie ma żadnego znaczenia panie Władysławie. Jak pan wierzy, to niech się pan pomodli, bo jak rąbnie szrapnel, to i tak nic po nas nie zostanie.’ I zagrałem Chopina, pół godziny.”[2]

Był to ostatni nadawany na żywo koncert na antenie radia w okupowanej Warszawie. Tego samego dnia, krótko po godzinie 15, hitlerowcy zbombardowali budynek elektrowni Powiśle, która dostarczała prąd do radiostacji. Rozgłośnia, której w ostatnich tygodniach głównym celem było dodawanie otuchy warszawiakom, zamilkła. Pięć dni później, 28 września 1939 roku, Warszawa skapitulowała.

Potęga muzyki
 

Filmowa scena z radiowego studia ma wymiar symboliczny: niszczycielskiej sile wojny przeciwstawiona zostaje potęga muzyki, która jest w stanie przetrwać wszystko. To właśnie muzyka pomogła Szpilmanowi przetrzymać wojenne piekło, a także – i to dosłownie – przyczyniła się do jego ocalenia. Po latach, na pytanie swojego syna Andrzeja, co trzymało go w gruzach Warszawy przy życiu, Władysław Szpilman nie miał wątpliwości, co odpowiedzieć: „Muzyka. Tylko muzyka i to pod każdym względem. Nie tylko jako ucieczka, jako miejsce, w którym można było się schować myślami.”[3]

Muzyka towarzyszyła Władysławowi Szpilmanowi od dzieciństwa. Urodził się 5 grudnia 1911 roku w Sosnowcu, w żydowskiej rodzinie, jako najstarsze z czworga dzieci Samuela i Estery, z domu Rappaport. Ojciec był skrzypkiem zespołu operowego, działającego przy katowickim Teatrze Polskim, a matka pianistką w Teatrze Miejskim w Sosnowcu. Dawała też lekcje gry na pianinie i to od niej pierwsze nauki pobierał Władysław. Jako nastolatek Szpilman rozpoczął edukację w Męskiej Szkole Handlowej, mieszczącej się tuż obok jego rodzinnego domu w Sosnowcu. Szkoły tej nigdy jednak nie ukończył. Wyjechał do Warszawy, by studiować w Wyższej Szkole Muzycznej im. Fryderyka Chopina grę na fortepianie w klasie Józefa Śmidowicza oraz teorię i kontrapunkt u Michała Biernackiego.[4]

[1] Władysław Szpilman, Pianista. Warszawskie wspomnienia 1939-1945, Wydawnictwo Znak, Kraków 2001, s. 23–24.

[2] Chopin wśród huku bombardowania. Ostatni dzień nadawania Polskiego Radia we wrześniu 1939, https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/2372032,Chopin-wsrod-huku-bombardowania-Ostatni-dzien-nadawania-Polskiego-Radia-we-wrzesniu-1939, dostęp online 10.09.2020.

[3] Wywiad z Andrzejem Szpilmanem, O życiu wielkiego pianisty Władysława Szpilmana opowiada jego syn, część 1, W: Dziennik Zachodni 23.12.2016, https://plus.dziennikzachodni.pl/o-zyciu-wielkiego-pianisty-wladyslawa-szpilmana-opowiada-jego-syn-andrzej-szpilman-czesc-i/ar/11605446, dostęp online 16.09.2020.

[4] Culture.pl, Władysław Szpilman, https://culture.pl/pl/tworca/wladyslaw-szpilman, dostęp online 16.09.2020.