Dora Diamant. Aktywistka, aktorka, ostatnia partnerka Franza Kafki

Partnerka Kafki jako przedmiot badań
 

W ciągu pierwszych dwudziestu lat od frankfurckiego wydania biografii Kafki autorstwa Maksa Broda najwyraźniej nikt nie zainteresował się brakiem opisu kilku dziesięcioleci w życiorysie Dory Dia­mant. Prawdopodobnie czas przed pierwszym spotkaniem z Kafką w Müritz, jak i kolejnych 28 lat po jego śmierci, nie były wystarczającym przyczynkiem do ujęcia w pracach poświęconych pisarzowi, których z biegiem lat coraz więcej przybywało[23]. Dopiero w 1984 roku w nagrodzonej biografii Franza Kafki „The Nightmare of Reason” autorstwa Ernsta Pawla (1920–1994), pochodzącego z Wrocławia niemiecko-amerykańskiego tłumacza i biografa, życiorys Dory Diamant został uzupełniony o wydarzenia, które miały miejsce w późnych latach 20. XX w. i w książce Pawla zajmowały w sumie półtorej strony. W tym czasie Dora poślubiła wybitnego przywódcę niemieckiej partii komunistycznej, z którym doczekała się jednego dziecka. W lutym 1933 roku, kilka dni po dojściu do władzy narodo­wych socjalistów, jej mąż uciekł za granicę – akurat w samą porę przed obławą i prze­szu­ka­niem ich wspólnego mieszkania przez gestapo, podczas którego skonfiskowano także rękopisy Kafki. Wkrótce po tym Diamant wraz z dzieckiem opuściła Niemcy i udała się do Moskwy. Jej mąż został zatrzymany w Związku Radzieckim, skazany jako trockistowski sabotażysta i deportowany do Workuty. Dora Diamant nigdy więcej o nim nie usłyszała. W 1938 roku, po tym kiedy jej córka zachorowała na nerki, uzyskała zgodę na wyjazd do Anglii, gdzie po śmierci Diamant w 1952 roku jej córka dalej mieszkała[24].

Pawel cytuje także list Dory Diamant do Broda z Berlina-Charlottenburga z maja 1930 roku, opublikowany przez Broda bez jakiegokolwiek komentarza już w 1966 roku. Dora pisała w nim o swoim ambiwalentnym stosunku do twórczości Kafki, a także wypowiedziała się na temat planów wydania jego literackiej spuścizny, stwierdzając: „W czasie, w którym żyłam u boku Franza, nic więcej poza nim i sobą nie widziałam. Wszystko, co nie było nim, było po prostu bez znaczenia, czasami nawet śmieszne. W najlepszym wypadku jego twórczość była bez znaczenia. Próby utożsamiania jego twórczości z nim, jakoby była jego częścią, śmieszyły mnie wręcz. Właś­nie to jest powodem mojego negatywnego nastawienia, jeśli chodzi o wydanie jego spuś­ciz­ny literackiej. Do tego ogarnęło mnie wtedy uczucie konieczności dzielenia się [nią z innymi], które dopiero teraz sobie uświadamiam. Każdą publiczną wypowiedź, każdą rozmowę trakto­wałam jako brutalne wtargnięcie do mojego świata [...]”[25].

W tym samym czasie (maj 1930 roku) Diamant zataiła fakt zatrzymania po śmierci Kafki sporej ilości rękopisów i listów pisarza, co przyczyniło się do ich utraty w wyniku konfiskaty przeprowadzonej przez gestapo. Brod również w tym przypadku już wcześniej donosił, że Diamant musiała się ostatecznie do tego przyznać. Po konfiskacie części spuścizny po Kafce „u Pani Dory Dymant” skierował się do Camilla Hoffmanna (1878–1944 KZ Auschwitz), czeskiego pisarza i attaché prasowego czeskiej ambasady w Berlinie, prosząc go o „wstępne rozpoznanie sprawy i interwencję”: „Tym razem jego zabiegi były bezskuteczne. Wkrótce sam przepadł gdzieś w zawieruchach czasu [...] Auschwitz? – Berlińska spuścizna po Kafce prawdopodobnie przepadła na dobre”[26].

W połowie lat 80. amerykańska teatrolożka Kathi Diamant (ur. w 1952 r.), obecnie mieszkająca w San Diego w Kalifornii, rozpoczęła intensywne badania dotyczące Dory Diamant, która zainteresowała ją z uwagi na zbieżność ich nazwisk już w 1971 roku, pod­czas studiów na zajęciach z literatury niemieckiej. W tym celu, po zapoznaniu się z biografią Kafki autorstwa Ernsta Pawla, udała się do Polski, Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii, Cze­chosłowacji i do Izraela. Odwiedziła publiczne archiwa, przeszukując między innymi zbiory Muzeum Miasta Pabianic oraz pabianickiego Urzędu Stanu Cywilnego, gdzie odnalazła akt urodzenia Dory. Przeprowadziła także kwerendy w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historii Społeczno-Politycznej w Moskwie, które w zespole akt Kominternu prze­chowuje teczkę osobową Dory Diamant, także w zasobach archiwalnych Fundacji Archiwum Partii i Organizacji Masowych w NRD w Archiwum Federalnym (Stiftung Archiv der Parteien und Massenorganisationen der DDR im Bundesarchiv) w Berlinie, czy też w Archiwum Krajowym w Berlinie (Landesarchiv Berlin), w którym znajdują się zarówno akta gestapo jak i dokumenty Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec (Sozialistische Einheitspartei Deutschlands, SED) dotyczące Dory Diamant i rodziny Lasków, a także w Archiwum Miasta Düsseldorfu (Stadtarchiv Düsseldorf), gdzie przechowywane są zaświadczenia o meldunku i pobycie Dory Diamant w tym mieście. W zbiorach prywatnych badaczka znalazła między innymi korespondencję z lat 1941 oraz 1951 i 1952; w spuściźnie po Marthe Robert we Francji odkryła „Dziennik” Dory, który miał stanowić podstawę nigdy niewydanych „Wspomnień” o Kafce; z kolei w berlińskim archiwum pisarza i wydawcy Klausa Wagenbacha Kathi Diamant trafiła zarówno na odpis „Dziennika”, jak i na teksty, zapiski i listy Dory Diamant z okresu jej choroby i sprzed jej śmierci[27].

W 2003 roku w Nowym Jorku Kathi Diamant wydała prawie 400-stronicową biografię „Kafka’s Last Love. The Mystery of Dora Diamant”, w której jako pierwsza opublikowała „Dziennik” Dory i jej chronologiczne zapiski. Dopiero dziesięć lat później, po tłumaczeniach na języki hiszpański, francuski, chiński, rosyjski i portugalski, niniejsza biografia ukazała się także w Niemczech. Niemieckie wydanie zawiera niemieckojęzyczne notatki Dory w formie transkrypcji oraz fotograficznych faksymile[28]. Brak w nim jednak 70 listów Dory Diamant do Maksa Broda, które od 2005 roku nie były ogólnie dostępne w związku z toczącym się sporem o spuściznę po Brodzie; spuścizna po nim znajdowała się w Izraelu i w 2016 roku została przekazana do zasobów Biblioteki Narodowej Izraela – od 2019 roku jest dostępna dla wszystkich[29].