Dora Diamant. Aktywistka, aktorka, ostatnia partnerka Franza Kafki

Na deskach świata
 

Dwa miesiące później, w sierpniu 1924 roku, Diamant (zdj. nr 9 . ) nagle spakowała swoje walizki i wyjechała do Berlina. Mogła to zrobić bez problemu, ponieważ Urzidil załatwił jej zezwolenie na pobyt w Niemczech i rodzice Kafki dali jej trochę pieniędzy. W pierwszych dniach po przyjeździe niemiecka stolica wydawała się jej być „cmentarzem mojego życia, na który przyjechałam odwiedzić groby” – pisała do Elli. Kilka dni później przyjaciele załatwili jej pokój w akademiku. Swoje nadzieje pokładała w podjęciu edukacji aktorskiej[81]. W październiku pisała w jednym z listów do Ottli, że wkrótce przystąpi do egzaminu wstępnego do państwowej szkoły aktorskiej. W przygotowaniach do egzaminu pomogła jej aktorka, a zarazem znajoma reżysera i dyrektora teatru, którym był Max Reinhardt (1873–1943). W styczniu 1925 roku jej życie się nieco ustabilizowało. Wprawdzie nie udało się jej podjąć edukacji, ale zamieszkała w nowym mieszkaniu, znalazła pracę, a także uczestniczyła w różnych kursach i uprawiała gimnastykę. Poza tym zaprzyjaźniła się z polskim, piszącym w języku jidysz poetą Abrahamem Nahumem Stenclem (także Sztencl, Stenzel, Avrom Nok­hem Stencl, Avrom-Nokhem Shtentsl, 1897–1983), który pochodził z Czeladzi, miasta na zachód od Będzina[82]. 

Stencl, który w 1918 roku uciekł przed poborem do polskiej armii do Holandii, przybył stamtąd w 1921 roku do Berlina, czyli w tym samym roku co Diamant. W Berlinie pozostał aż do 1936 roku, kiedy wyemigrował do Wielkiej Brytanii, wydając w tym czasie dziesięć tomików poezji w jidysz. Często bez dachu nad głową, z kieszeniami pełnymi wierszy, zgromadził wokół siebie polskich literatów z jego „małej ojczyzny”. Szukał także kontaktu z przedstawicielami ekspresjonizmu literackiego pochodzenia nieżydowskiego i od 1922 roku współpracował z poetką Else Lasker-Schüler (1869–1945). Był stałym bywalcem berlińskiej kawiarni Romanisches Café przy Kurfürstendamm, gdzie wśród artystów, aktorów, dziennikarzy i szachistów spotykali się także żydowscy emigranci, intelektualiści oraz działacze z Polski, Ukrainy i Rosji. Stencl prawdopodobnie zakochał się w Diamant[83], ale był w stałym związku z nauczycielką sztuki Elisabeth Wöhler, która podobnie jak on pracowała w Niezależnej Szkole Świeckiej (Freie Weltliche Schule) w Rei­nickendorf. Diamant i Stencl spotkali się ponownie w 1942 roku w londyńskiej dzielnicy Whitechapel, gdzie Stencl słynął jako „Poet of Whitechapel”[84] i którą on sam ogłosił swoim brytyjskim sztetlem[85] (zdj. nr 10 . ). Podobnie jak Diamant, angażował się w rozpowszechnianie języka jidysz, wydając w nim czasopismo „Loshn un lebn” („Język i Życie”), do którego w latach 1945–1949 Diamant pisała artykuły. 

Wiosną 1925 roku Diamant (zdj. nr 11 . ) poważnie zachorowała. Kiedy zabrakło jej pieniędzy, udała się do krewnych do Brzezin, skąd pochodziła jej matka. Na początku 1926 roku powróciła do Berlina, zamieszkując w pokoju w sierocińcu w Charlottenburgu. W tym samym roku Brod wydał w monachijskim wydawnictwie Kurt Wolff Verlag powieść Kafki „Das Schloss” („Zamek”). Odtąd Diamant, której Brod przesłał darmowy egzemplarz powieści, gromadziła wszystkie ukazujące się teksty i powieści Kafki oraz wszystko, co o nim pisano. W tym czasie znalazła nowe mieszkanie, które mieściło się w pracowni artystycznej w dzielnicy Hansaviertel sąsiadującej z dzielnicą Tiergarten, zarabiała szyciem i znowu brała lekcje aktorstwa. Klopstock, który w tym czasie mieszkał już w Kilonii, odwiedził Dorę w Berlinie przy okazji ferii zielono-świątecznych. Brod i Haas, który od 1925 roku wydawał w Berlinie czasopismo „Die literarische Welt”, przesłali jej tantiemy za wydawane powieści i opowiadania Kafki, z których mogła sobie, nadal nie całkiem zdrowa, pozwolić na dwumiesięczny pobyt nad Bałtykiem[86].

W listopadzie 1926 roku Diamant, która dotąd ubiegała się o miejsce w niemieckich szkołach aktorskich i starała o angaż w teatrach na terenie całych Niemiec, została przyjęta do Wyższej Szkoły Sztuk Scenicznych (Hochschule für Bühnenkunst) przy Teatrze Miejskim w Düsseldorfie (Schauspielhaus Düsseldorf; zdj. nr 12 . ). Program nauczania obejmował czytanie sztuk teatralnych, techniki mówienia, budowanie roli, historię teatru, szermierkę i gimnastykę sceniczną. W godzinach wieczornych studentki i studenci uczestniczyli w próbach teatru, wcielając się w drobne role podczas regularnych przedstawień. Najwybitniejszym uczniem szkoły był aktor Gustav Gründgens (1899–1963), który kształcił się w Düsseldorfie w latach 1919–1920. Kierownictwo teatru powstałego jako scena prywatna w 1904 roku spoczywało w rękach jego założycieli – aktorki Louisy Dumont (1862–1932) i jej męża Gustava Lindemanna (1872–1960). W swojej pracy małżeństwo skupiało się na aktorstwie zespołowym, rozpowszechniając ideę „zreformowanego teatru”. Zdobycie wykształcenia w założonej również przez nich wyższej szkole było gwarancją przyszłej kariery aktorskiej. Przez prawie dwa lata – od listopada 1926 roku do maja 1928 roku – Diamant (zdj. nr 13 . ) uczęszczała na kursy prowadzone przez Dumont, która w całej Europie słynęła jako odtwórczyni Heddy Gabler oraz innych postaci ze sztuk Henryka Ibsena, a także przez aktora i reżysera Hermanna Greida (1893–1975) oraz aktora i późniejszego dyrektora teatralnego Franza Evertha (1880–1965)[87].

Na początku 1927 roku, kiedy Brod przybył do Düsseldorfu na premierę własnej sztuki „Die Opuntie – Komödie eines Prominenten” (1926), która odbyła się w Teatrze Małym (Kleines Haus), sceną konkurującą z Teatrem Miejskim w Düsseldorfie, oraz w celu wygłoszenia kilku wykładów w lutym i marcu, z pewnością spotkał się z Dorą Diamant. W tym samym roku wydał także trzecią powieść Kafki – „Amerykę”, ponownie skutecznie negocjując tantiemy dla Diamant. 

Prawdopodobnie również w 1927 roku w Düsseldorfie Dora Diamant poznała Bertę Lask (1878–1976) – poetkę, autorkę sztuk teatralnych i dziennikarkę oraz jej przyszłą teściową. Lask, która urodziła się w galicyjskich Wadowicach, uległa radykalizacji pod wpływem I wojny światowej, w której zginęli jej dwaj bracia, w wyniku rosyjskiej rewolucji październikowej i rewolucji listopadowej 1918 roku w Niemczech, a przede wszystkim z uwagi na nędzę mieszkańców powojennego Berlina. Po swoich wcześniejszych literackich próbach publikowała teraz wiersze, opowiadania i dramaty bliskie ekspresjonizmowi i literackiemu aktywizmowi Kurta Hillera (1885–1972). W 1923 roku Berta Lask wstąpiła do Komunistycznej Partii Niemiec (Kommunistische Partei Deutschlands, KPD). W 1927 roku, krótko po zakazaniu w Berlinie prapremiery sztuki „Leuna 21” poświęconej buntowi robotników podczas powstania marcowego 1921 roku (tzw. Mitteldeutscher Aufstand), jej autorka miała wystawić ją w Teatrze w Düsseldorfie, jednak władze miasta udaremniły i tu jej premierę. Lask zarzucono bowiem zdradę stanu, wszystkie jej książki usunięto z księgarń.

Diamant utrzymywała również kontakt z tzw. „Sternberg-Gruppe”, o czym wspomniała podczas późniejszych wyjaśnień składanych w Moskwie. Było to polityczne ugrupowanie, opierające się na teoriach pochodzącego z Wrocławia i będącego pod wpływem Martina Bubera żydowskiego ekonomisty, socjologa i marksistowskiego teoretyka Fritza Sternberga (1895–1963), które pozwoliło Diamant „zapoznać się z początkami marksizmu”. Z kolei w kwestii komunizmu „oświecił” ją Wolfgang Langhoff (1901–1966) – aktor zatrudniony w Teatrze w Düsseldorfie, komunista, członek KPD, później także członek Stowarzyszenia Artystów Rewolucyjnych (Assoziation revolutionärer bildender Künstler, ASSO)[88].

Od października 1927 roku Diamant występowała w przedstawieniach Teatru Miejskiego w Düsseldorfie „Książę Homburg" i „Rozbity dzban” Heinricha von Kleista, a od stycznia 1928 roku wcielała się w „mauretańskie dziewczę” w „Peer Gynt” Henrika Ibsena. Nauczyciele aktorki, Greid i Everth, potwierdzili jej „duże, ponadprzeciętne zdolności”[89]. Po przyjeździe do Düsseldorfu zarejestrowała się wprawdzie pod nazwiskiem „Dwora Dimant”, ale w styczniu 1928 roku zmieniła pisownię na „Dymant”. Jej koleżanka ze studiów, aktorka Luise Rainer (1910–2014), która szybko zyskała sławę, znała ją jednak jako „Doris”: „Była mroczną osobą, zawsze w czerni, jakby była w żałobie. Nigdy nie czytałam Kafki, ale ona cały czas mi o nim opowiadała. […] Miałam wrażenie, że była nim wypełniona po brzegi. […] Doris była osobowością. Była kimś”[90]. Studia aktorskie Diamant zakończyła w maju 1928 roku, występując na spotkaniu, podczas którego czytała fragment powieści Kafki „Ameryka”. Po studiach ponownie ubiegała się o angaż w wielu teatrach w Niemczech. Podanie o zatrudnienie wraz z listem polecającym z uczelni skierowała między innymi do teatrów w Berlinie oraz w Hamburgu – Hamburgische Schauspielbühne, którym kierowała Madeleine Lüders (1892–1966)[91].

Świeżo upieczona aktorka została ostatecznie zatrudniona na nadchodzący sezon jesienny w Rheinisches Städtebund­theater w sąsiednim mieście Neuss. Teatr ten – założony w 1925 roku i później przemiano­wany na Rheinisches Landestheater – poczuwał się odpowiedzialny za edukację narodową i był powiązany z niemieckim Związkiem Teatralnym (Bühnenvolksbund) i lokalnymi Związ­kami Teatrów Ludowych (Volksbühnenvereine). W sezonie 1928/1929 pełnił funkcję teatru ob­jazdowego, prezentując swoje przedstawienia nie tylko we własnej siedzibie, ale także w 42 zrzeszonych miastach i gminach w regionie, gdzie Dora także występowała. Na zmianę z koleżanką (w podwójnej obsadzie) grała rolę księżniczki Almy, głównej bohaterki alegorycznego dramatu „König Nicolo oder So ist das Leben” („Król Nicolo czyli takie jest życie”) Franka Wedekinda, występując między innymi w Teatrze Miejskim (Stadt­thea­ter) w Gladbeck. Pod koniec października wcieliła się w rolę służącej Zofii w „Intrydze i miłości” Fryderyka Schillera, grając przed pełną widownią w teatrze w Neuss. Natomiast w listopadzie została obsadzona w dwóch jednoaktówkach wystawianych jednego wieczoru: w roli zmarłej kochanki szlachcica Claudia w sztuce Hugo von Hofmanns­thala „Der Tor und der Tod” („Głupiec i śmierć”) oraz w roli Chloris Soucy w aktualnym utworze dramatycznym laureata nagrody Nobla Romaina Rollanda „Gra miłości i śmierci” (1925). Gazeta „Düssel­dor­fer Nachrichten” donosiła wtedy o „poruszającej sztuce”, w której Dora Dymant „wspaniale się odnalazła”[92]. Z kolei w komedii „Der Glücks­kandidat” („Pretendent do szczęścia”) autorstwa düs­sel­dorfskiego dramatopisarza Hansa Müllera-Schlössera zagrała prawdopodobnie drugopla­nową rolę, podobnie jak w innych inscenizacjach wspomnianego sezonu[93].