Zdzisław Nardelli

Kierownikiem i organizatorem biblioteki został mianowany przez komendanturę obozu literat Zdzisław Nardelli, który jako jeniec wykazywał dużą siłę charakteru, mówił biegle po niemiecku i pozwalał sobie na pewną swobodę w relacjach z Niemcami. W połowie lipca 1940 r. w jednym z wielu transportów z jeńcami francuskimi, przywieziony został kompozytor Olivier Messiaen, w niedalekiej przyszłości jeden z największych twórców muzyki XX wieku, którego niewola stała się symbolem w kulturze europejskim i zyskała wielki rozgłos dzięki utworowi pt. Kwartet na koniec Czasu, skomponowanemu w obozie[14]. Messiaen przybył z dwoma znakomitymi muzykami, pracującymi przy pierwszych pulpitach w orkiestrach paryskich. Jeden z nich, wiolonczelista Etienne Pasquier otrzymał nakaz pracy do Arbeitskommando w kamieniołomie w Striegau (Strzegom). Podobnie ks. Jean Brossard (nr jeniecki 908), z tego samego transportu co Messiaen, w przyszłości duszpasterz jeńców francuskich, skierowany został do ciężkiej pracy fizycznej w odległej komenderówce.

W tej sytuacji francuscy przyjaciele Messiaena zwrócili się do Polaków o znalezienie sposobu na uchronienie utalentowanego kolegi muzyka od podobnego niebezpieczeństwa. Nardelli podjął decyzję o zatrudnieniu Messiaena jako pomocnika w bibliotece i uzyskał akceptację komendanta obozu. Kompozytor francuski, uratowany od przymusowej pracy fizycznej ponad siły, znalazł przyjazną przystań w polskiej bibliotece, a z czasem i swój kąt, gdzie mógł poświęcać się rozmyślaniom, medytacjom i rozpocząć pracę twórczą nad nową kompozycją. Przeznaczył ją na skrzypce, klarnet, wiolonczelę  i fortepian (zastępowany przez obozowe pianino) czyli do wykonania przez muzyków przetrzymywanych w stalagu. Odtąd Niemcy pozostawili Messiaena w spokoju, a dopiero z czasem dowiedzieli się i nabrali przekonania, jakiego formatu osobowość jest więziona w obozie w Görlitz. Wtedy też pojawiła się dyskretna pomoc ze strony niemieckiej, którą niósł, prawdopodobnie z własnej inicjatywy, niemiecki podoficer Karl-Albert Brüll[15]. Z zawodu adwokat, pochodzący z szanowanej rodziny notariusza z Görlitz, zatrudniony był w obozie jako tłumacz. To on dostarczał Messiaenowi papier nutowy, ołówki i gumki, nie zapominając o żywności.

Następną inicjatywą Nardellego była organizacja w połowie grudnia 1940 r. „Wieczoru polskiego”, do uświetnienia którego zaproszono Messiaena i muzyków francuskich. Nardelli wraz z Czesławem Mętrakiem i Bohdanem Samulskim[16] recytował 13 swoich wierszy powstałych w obozie. Messiaen wyraził zgodę na wykonanie pięciu kompozycji już tutaj napisanych. Początkowo nie wiedziano, że są to części przyszłego dzieła, które zawojuje świat, pt. Kwartet na koniec Czasu. Bohdan Samulski wykonał ręczną kaligrafią kilkadziesiąt egzemplarzy programu, na którym polscy organizatorzy i francuscy muzycy złożyli podpisy. Wszystko zatwierdził cenzor obozowy, stawiając pieczęć „geprüft”. Ten bezcenny dokument, dowodzący pierwszego wykonania w obozie z inicjatywy Polaków fragmentów niedokończonego i nienazwanego jeszcze Kwartetu Messiaena, przechował się tylko w polskich rękach: u Zdzisława Nardellego i Czesława Mętraka w Warszawie oraz Antoniego Śliwińskiego[17] w Krakowie.

„Wieczór należał do najciekawszych spotkań, jakie urządzono na terenie obozu. Porucznik Bull [Carl-Albrecht Brüll] określił koncert jako wstrząsający, niepowtarzalny. Muzyka Oliviera [Messiaena] trudna, zniewalająco przystawała do poezji polskiego poety [Nardellego]. Dwie podobne treści wyrażone różnymi formami. Piskorz [Nardelli] recytował wolno, dobitnie. Interpretację potraktował najprościej…

Porażony pięknem nieznanych mu do tej pory odkryć, nieokreśloną możliwością dźwięków, Kiedroń słuchał zafascynowany. Po raz pierwszy  spotkał się z taką muzyką, która osaczała, wbijała się w jego skórę. Nie przypuszczał, że  muzyka może kaleczyć jak rozdrobnione szkło, może boleć, może prowadzić do spazmów, balansować na krawędzi jakiegoś estetycznego orgazmu. Messiaen rozłupywał stare formy. Było mu w nich za ciasno. Po raz pierwszy Kiedroń spotkał się z taką muzyką. Nie umiał sobie z nią poradzić. Czuł jej wielkość i swoją zawstydzającą nieświadomość. Po prostu był bezradny. Wspaniałości dzieła Messiaena dodawała blasku sprawność wykonawcza instrumentalistów. Nieprawdopodobna wirtuozeria Akoki, który skomplikowane partie grał ze śpiewnością kanarka. Odrealnił klarnet. Partnerował mu Etienne Pasquier na wiolonczeli, Le Boulaire na skrzypcach, przy fortepianie zasiadł kompozytor, a więc sami mistrzowie. 

Nic więc dziwnego, że po wybrzmieniu ostatnich tonów oklaskujący słuchacze otoczyli muzyków. Otoczyli zdziwionego Messiaena… [Piskorz] podziękował Bullowi za miłe słowa. Uśmiechnął się smutno. Rozgoryczony poszedł do swojej biblioteki, między książki. Za nim Messiaen do tak potrzebnej mu ciszy…”[18]