Zdzisław Nardelli

Po przegranej ostatniej bitwie pod Tomaszowem Lubelskim wzięty był do niewoli 18 września 1939 r., na ziemiach wschodnich dzisiaj określanych mianem „Ukrainy zachodniej”, w Bortnikach k/Żydaczowa w woj. lwowskim[8]. W okolicach Szepietówki na Podolu podjął nieudaną ucieczkę wraz z podch. Z. Nyczem. W drodze wymiany jeńców polskich prowadzonej przez hitlerowców z sowietami, trafił do transportu skierowanego na Zachód. 22 września w okolicach Görlitz próbował ponownej ucieczki z transportu kolejowego, ale bezskutecznie. Wyładowany został z towarzyszami na Dolnym Śląsku, w VIII Rejonie Wojskowym Wehrmachtu, w okolicach Sagan (Żagań) i zatrzymany w obozie przejściowym w Dulagu Kunau (Konin Żagański). Podczas rejestracji w Stalagu VIII C Sagan, gdzie został uwięziony na dłużej, otrzymał nr jeniecki 4985. Spędził tu pierwszą zimę wojenną, przystosowując się do warunków życia w obozie. Już tutaj rozpoczął działalność oświatową i artystyczną, do czego z energią namawiał kolegów. Jednym z rezultatów było wystawienie satyrycznej szopki noworocznej pt. Uwaga! Sagan wrze![9], wystawionej w Sagan 1939/40 r. Zachowana w całości należy do cennych materiałów dokumentujących twórczość obozową jeńców polskich. Teksty często zjadliwych kupletów napisał Nardelli, z udziałem znanego ze swady i pokrzepiających dowcipów malarza Tadeusza Łakomskiego[10], który z malarzem Janem Świderskim[11] stworzyli scenografię i postacie lalek. 20 maja 1940 r. Nardelli wraz z innymi jeńcami polskimi przeniesiony zostaje do Stalagu VIII A Görlitz[12]. Niemcy już na miesiąc przed kapitulacją Francji rozpoczęli zwalnianie miejsc w wybranych obozach, przygotowując przestrzeń dla fali jeńców z zachodu.

W czerwcu 1940 r. Stalag VIII A w Görlitz (Zgorzelec) był już wybudowany przez przywiezionych tu z pól bitewnych pierwszych pojmanych jeńców polskich, wśród których był Czesław Mętrak[13] z Warszawy, którzy tak samo, jak znani już nam jeńcy polscy w Sagan, ulokowani byli w dulagu w Görlitz i pod namiotami przeżyli zimę 1939/40 r. Gdy zaczęły przychodzić pierwsze transporty żołnierzy francuskich, Polacy byli zadomowieni w obozie i jak gospodarze, z największą przyjaźnią i ciekawością oczekiwali na zachodnich żołnierzy oraz na wiadomości ze świata; przyjmowali zagubionych przybyszów, przeżywających traumę klęski i niewoli. Jeńcy polscy mieli już wywalczoną swoją „polską bibliotekę” („polską”, choć z większością książek w języku niemieckim, bo dotąd w obozie byli tylko Polacy) i funkcjonującą kaplicę rzymsko-katolicką. Rozpoczęli również starania o utworzenie świetlicy, której Niemcy odmawiali, używając wyjaśnienia, często potem stosowanego, że Polska jako kraj przestała istnieć, wobec czego jeńcy polscy nie mają żadnych podstaw do stawiania żądań.