Józef Brandt

Brandta, w przeciwieństwie do niemieckich malarzy historycznych, nie interesują ani heroiczne czyny ani idealizacja wydarzeń historycznych, co dotyczy nawet obrazów o jednoznacznej tematyce militarnej. Artysta skupia się na szczegółowym przedstawieniu krajobrazu (zdj. nr 21) a przede wszystkim szarej codzienności żołnierzy: uciążliwa droga powrotna oddziału jeździeckiego po bitwie pod Wiedniem (1869, zdj. nr 11), odpoczynek przy ognisku (1873, zdj. nr 16), oddział zwiadowczy nad rzeką (1873)[42] i kozak na samotnej nocnej warcie (1878, zdj. nr 24), potyczka ze Szwedami w dramatycznej scenerii leśnej (1878)[43], czy też malownicza scenka na obrazie „Beutezug am Fluss“ (Łupieżcy nad rzeką, 1874, zdj. nr 18), na którym widać barwne uniformy i takież okrycia głów a także różnej maści konie i pełen wóz, który utknął w korycie rzeki i trzeba go stamtąd wyciągnąć, oraz zapierającą dech perspektywę. Scenę z oddziałem kozackim w „Powitaniu stepu“ (1874, zdj. nr 19) ożywiają chorągwie, lance i instrumenty muzyczne, na których jeźdźcy grają z werwą. Zainteresowanie Brandta malowniczymi detalami wybiega daleko poza to, co reprezentują jego niemieccy koledzy uprawiający malarstwo rodzajowe o tematyce folklorystycznej.

Po ukończeniu „Bitwy pod Chocimiem“ (zdj. nr 8), poza pracami małego i średniego formatu, Brandt, w większych odstępach czasu, maluje monumentalne obrazy batalistyczne takie jak „Czarniecki pod Koldyngą“ (1870), „Bitwa pod Wiedniem“ (1873) i „Odbicie jasyru“ (1878) oraz nadal zaginiony i również wielkoformatowy obraz pod tytułem „Jarmark w Bałcie“ (1875), stopniowo powiększając ich szerokość o metr, aż w ostateczności ich rozpiętość osiąga 4 metry. „Czarniecki pod Koldyngą“ (zdj. nr 14) to obraz przedstawiający wydarzenie z okresu II wojny północnej, podczas którego polskie oddziały pod wodzą Stefana Czarnieckiego (1599-1665) ruszają na pomoc zaatakowanej przez Szwedów Danii i w grudniu 1658 roku zajmują wyspę Als, po czym zdobywają zamek w Koldyndze. Brandt również w tym przypadku nie przedstawia heroicznej sceny zwycięstwa, lecz żołnierzy z trudem usiłujących wydostać się ze statków na zaśnieżony brzeg fiordu Kolding, by wspiąć się konno na górę zamkową. W głębi ekspresyjnej scenerii, w której dominują czerwone uniformy, sztandary i derki, rozciąga się nastrojowy śnieżny krajobraz o mroźnym i mglistym poranku z zamkiem w tle.

Z kolei „Bitwa pod Wiedniem“ (1873, zdj. nr 17) przedstawia atak sojuszniczej armii polsko-niemieckiej pod przywództwem króla Polski Jana III Sobieskiego (1629-1696) na wojska tureckie w dniu 12 września 1683 roku, na krótko przed upadkiem obleganej przez wiele miesięcy stolicy Austrii. Artysta w dramatyczny sposób oświetla scenę po prawej stronie, w której Turcy w kolorowych strojach uciekają przed atakującą polską husarią, podczas gdy ich namioty są taranowane. Już w roku powstania obrazu można go zobaczyć na wiedeńskiej Wystawie Światowej 1873[44] a następnie w Münchner Kunstverein (Monachijskie Towarzystwo Sztuk Pięknych), gdzie zostaje przyjęty z obszerną i entuzjastyczną krytyką. Niemieckie czasopismo Die Dioskuren, organ prasowy niemieckich towarzystw sztuki, stwierdza, że malarz już wcześniej zwrócił na siebie uwagę, a mianowicie obrazem „Übergang polnischer Truppen unter Wojewod Stephan Czarnetzki auf die Insel Alsen“ (Przeprawa polskich oddziałów pod wodzą Stefana Czarnieckiego na wyspę Als), który odtąd znajduje się w zbiorach wiedeńskiej Akademii Sztuk Pięknych. Teraz „Bitwa pod Wiedniem“ „przyciąga artystów i amatorów […] jak magnes, jak nigdy dotąd od czasów wystaw prac Makarta i tak, jak tylko udaje się to epokowym dziełom. Do nich zaliczamy ten obraz; takim pozostanie on po wsze czasy.“[45] (patrz PDF)