Stanisław Toegel

Wykorzystując dzisiejszą wiedzę, odbiorca tych scen uzna je za symptomatyczne dla całego obszaru znajdującego się pod rządami terrorystycznego reżimu. Toegel odniósł się jednak w nich – nie tylko w scenie pod murem getta i w scenie z zagrabionymi dziełami sztuki – do konkretnych wydarzeń, które miały miejsce w Polsce. W przypadku „‚dochodzenia‘ przeprowadzanego w stosunku do szesnastoletniej dziewczyny“ nadany tej scenie polski tytuł „Złapana Kurierka Armii Podziemnej w Warszawie“ (zdj. nr 10/8) wskazuje na bezpośrednie odniesienie. Torturę przez „powieszenie za nos“ oraz fakt „8-dniowego męczeństwa“ (zdj. nr 10/9) skojarzył Toegel z istniejącym w rzeczywistości więźniem obozu koncentracyjnego; podając w opisie „Jan Błażejewski KZ 11101“, miał on prawdopodobnie na myśli więźnia obozu koncentracyjnego Auschwitz o tym samym nazwisku i z numerem obozowym 11121.[21]

Ilustracje Toegla pozostają, jak pokazuje przykład cyklu „Hitleriada furiosa“, nie tylko w ścisłym związku z międzynarodowym środowiskiem karykaturzystów tamtych czasów. To, że prace nad nimi rozpoczął w obozie dla robotników przymusowych w Getyndze-Weende oraz że w cyklu „Hitleriada macabra“ odniósł się do konkretnych, przeżytych wydarzeń, sprawia, iż są one bliskie tym, które znajdują się w zbiorach rysunków powstałych w obozach koncentracyjnych, uratowanych przez ich więźniów i częściowo dopiero po upływie dziesiątek lat przekazanych do muzeów czy miejsc pamięci przez ich bliskich bądź inną drogą. Stąd już od dawna znamy cztery tysiące rysunków dzieci getta i obozu koncentracyjnego w Terezinie (Theresienstadt), a także prace uwięzionych tam artystów, które dziś znajdują się w Muzeum Żydowskim w Pradze, w Muzeum Getta w Terezinie, w Instytucie Leo Baecka w Nowym Jorku, w United States Holocaust Memorial Museum w Waszyngtonie oraz w wielu innych miejscach.[22] Z kolei wśród ostatnio odkrytych prac znajdują się: ponad 250 rysunków francuskiego artysty Paula Goyarda (1886-1980), które powstały w obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie i od 1998 roku znajdują się w miejscu pamięci w Buchenwaldzie,[23] odnaleziony w 2007 roku w USA album z 30 rysunkami polskiego artysty Michała Porulskiego (1910-1989) z obozu koncentracyjnego w Dachau,[24] 32 szkice formatu pocztówkowego nieznanego więźnia przedstawiające ludobójstwo w obozie zagłady Auschwitz-Birkenau, znalezione w fundamentach obozowego baraku w roku 1947 i opublikowane przez Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu w roku 2012,[25] a także 150 rysunków, autorem których jest francuz Camille Delétang (1886-1969) z obozu w Holzen, zewnętrznego obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie, przekazanych miejscu pamięci obozu koncentracyjnego Mittelbau-Dora w roku 2013,[26] z oczywistych względów przedstawiające podobnie drastyczne sceny jak ilustracje zawarte w tece Toegla „Hitleriada macabra“.[27]

Inną osobliwością cyklów karykatur Toegla jest czas ich publikacji. Choć karykatury są środkiem przekazu o charakterze aktualnym, to jednak w tym czasie prawie żadne karykatury Hitlera i nazistów nie ukazywały się w codziennej prasie niemieckiej. W centrum zainteresowania stawiano bowiem wówczas odbudowę kraju, proces „kolektywnego zapominania“ oraz wkraczania do akcji nowych bądź byłych polityków i partii. „Od czego znowu zacząć?“ pytało kierownictwo redakcyjne czasopisma satyrycznego Der Simpl (Prostak), którego pierwszy numer ukazał się z datą 28 marca 1946 roku w Monachium, a na którego stronie tytułowej - pod hasłem „Auf geht’s!“ (Ruszamy!) umieszczono karykaturę rok wcześniej reaktywowanej Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (SPD), przedstawiającą ją jako wystrojonego konia bojowego mającego symbolizować „odrodzenie demokracji“.[28] Ci artyści, którzy podobnie jak Toegel zostali boleśnie dotknięci przez narodowy socjalizm i wojnę, bądź widzieli „starych towarzyszy“ znowu u władzy, jednak nadal niestrudzenie skupiali się w swoich pracach na nazistach. Wspomniany już karykaturzysta Herbert Marxen, którego 200 rysunków skonfiskowało Gestapo w roku 1938 w jego pracowni w Flensburgu i który od roku 1948 do swojej śmierci w roku 1954 walczył o zadośćuczynienie, stworzył w tym czasie obejmujący prawie 70 karykatur cykl o zjadliwym tytule „Mein an das Dritte Reich“ (Moje podziękowanie dla Trzeciej Rzeszy) (zdj. nr 9/19).[29] Z kolei urodzony we Wrocławiu malarz Max Radler (1904-1971), który w wyniku bombardowania w roku 1945 stracił wszystkie swoje dzieła,[30] opublikował w czasopiśmie Simpl w 1946 roku karykaturę Hitlera jako wiecznie powracającego „Latającego Holendra“, karykaturę na temat rzekomych „tajnych wyborów przed 13 laty“ pod tytułem „Das Lachkabinett“ (Gabinet śmiechu) oraz karykaturę „Mechanische Entnazifizierung“ (Automatyczna denazyfikacja), procesu podjętego w Niemczech tuż po zakończeniu wojny, z którego Niemcy wyszli jako „niewinne baranki“.[31]