Polska droga do wolności na okładkach magazynu DER SPIEGEL (1980-1990)

Pierwszy numer magazynu ukazał się na początku stycznia 1947 r. i liczył zaledwie 28 stron. Od samego początku „Der Spiegel”[2] pomyślany został jako magazyn ilustrowany. Już przy pierwszym spojrzeniu na kolejne wydania Spiegla z 1947 r. łatwo dostrzec wpływy amerykańskiego tygodnika „Time” oraz brytyjskiego „News Review”. Czasopisma te udostępniali do wglądu młodym redaktorom Spiegla brytyjscy oficerowie, którzy czuwali nad powstawaniem magazynu[3].[Il. 1-3] W początkowym okresie redakcja tłumaczyła artykuły z „Time’a” i „News Review” na język niemiecki i kolportowała je wśród redaktorów, aby mogli zapoznać się z niespotykanym dotąd w Niemczech stylem dziennikarstwa. W podobny sposób zaadaptowana została szata graficzna, opierająca się o wypróbowane już wzorce wizualne anglo-amerykańskich tygodników opinii. W niektórych wypowiedziach współzałożyciela i wieloletniego wydawcy tygodnika Rudolfa Augsteina odnaleźć można szczątkowe wspomnienia związane z tworzeniem layoutu magazynu, a które ograniczone są do lakonicznego stwierdzenia, iż charakterystyczny dla Spiegla czerwony kolor okładki jest „bardzo plakatowy”[4]. Kolor ten i tak należałoby uznać za umowny, ponieważ przez lata jego odcienie nieznacznie się zmieniały, od czerwieni ku odcieniom pomarańczowym.  

Wizytówką ilustrowanych magazynów jest bez wątpienia strona tytułowa. Nie inaczej jest w przypadku Spiegla, którego okładki zyskały wręcz status „ikonicznych” oraz stały się istotną częścią codziennej kultury wizualnej w Niemczech. Witryny prasowych kiosków to przestrzenie ekspozycyjne, w których kolorowe okładki czasopism konkurują o uwagę widza i czytelnika. Strony tytułowe stały się tym samym polem do popisu dla fotografów czy grafików, wyspecjalizowanych w sztuce rysunku prasowego. Ważną cezurą w wizualnej identyfikacji tygodnika „Der Spiegel” był rok 1955. To wtedy za sprawą wieloletniego szefa działu graficznego, którym wówczas był Eberhard Wachsmuth, ukazała się po raz pierwszy istniejąca do dziś forma strony tytułowej z czerwono-pomarańczową obwolutą okładki. [Il. 4] Stałym i niezmiennym elementem strony tytułowej magazynu jest po dzień dzisiejszy czerwona rama, którą wypełnia każdorazowo inny obraz. Poprzedni layout między 1947 a 1954 r. eksponował podział okładki na dwie zachodzące na siebie poziomo płaszczyzny. 

Strona tytułowa magazynu zapowiada i sygnalizuje temat głównego artykułu tygodnia przy użyciu z reguły: fotografii, fotomontażu oraz rysunku. Do każdej z 52 okładek rocznie powstaje średnio dziesięciokrotnie więcej projektów stron tytułowych, które w procesie redakcyjnej selekcji są odrzucane[5]. Do współpracy przy tworzeniu okładek chętnie zapraszano również niezależnych od redakcji grafików. Do najgłośniejszych nazwisk spośród rysowników należeli z pewnością, tworzący również dla tygodnika „Time” Boris Artzybasheff, Jean Sole, Tilman Michalski czy Ursula Arriens, a także polski artysta Rafał Olbiński[6]. Z prowadzonych badań przez Dietera Justa wynika, iż do połowy lat sześćdziesiątych XX w. w przedstawieniach okładkowych wyraźna jest nadreprezentacja męskich portretów. W 88% okładek z 1956 r. dominują męskie portrety. W tym samym czasie 4% to przedstawienia kobiet, pozostałe zaś to prezentacje scen i obiektów nieożywionych[7]. W latach późniejszych nastąpi nie tyle co wyrównanie tych proporcji, a dostrzegalna wzrokowo zmiana w rozumieniu strony tytułowej. Większy udział zyskają sceny, które będą albo fotomontażem, albo rysunkowym przedstawieniem różnorodnych scen i postaci. Mniejszy zaś udział będą miały portrety. Okładki Spiegla szybko osiągnęły status „instytucji” na niemieckim rynku prasowym. W 1972 r. stały się nawet częścią jednej z najważniejszych światowych wystaw sztuki, odbywającej się w Kassel co 5 lat „Documenta”. Znalazły się tam, nie tylko dzięki swojemu artyzmowi, ale przede wszystkim dzięki spostrzeżeniu kuratora „Documenta 5” Haralda Szeemanna, iż okładki te tworzą swego rodzaju społeczną ikonografię codzienności. Szeemann wybrał 40 okładek, układających się w cykl politycznych reprezentacji ważnych wydarzeń, które jego zdaniem poruszały zagadnienia najistotniejsze nie tylko dla społeczeństwa niemieckiego, ale także ówczesnej światowej polityki[8].