Jan Polak. Mistrz późnego gotyku

Skrzydło ołtarza przedstawiające stygmatyzację św. Franciszka (zdj. nr 30 . ) znajduje się w Muzeum Historycznym (Historisches Museum) w Ratyzbonie i pochodzi z depozytu  Bawarskich Państwowych Zbiorów Malarstwa. Na odwrocie skrzydła widać piszącego Jana Ewangelistę na Patmos, któremu objawia się królowa niebios Maryja, a w dolnej kwaterze scenę przedstawiającą ukrzyżowanie św. Piotra (zdj. nr 31 . ). W zbiorach w Ratyzbonie przechowywane jest również retabulum ze sceną śmierci Maryi z 1510 roku. W 1988 roku historyk sztuki z Princeton University, James Marrow, przypisał Janowi Polakowi i jego warsztatowi cztery skrzydła ołtarzowe znajdujące się w zbiorach Los Angeles County Museum of Art[48]. Przedstawiają one Adama i Ewę w raju (zdj. nr 32 . ), praojca Abrahama zapraszającego na poczęstunek Boga ukazanego pod postacią trzech aniołów (zdj. nr 33 . ), chrzest Jezusa (zdj. nr 34 . ) oraz Chrystusa Nauczyciela (zdj. nr 35 . ). Obraz przedstawiający zwiastowanie Maryi Pannie, który według Buchnera (1933) znajdował się w kolekcji prywatnej w Hamburgu, w 2008 roku trafił na aukcję (zdj. nr 36 . ), przekazany tam przez potomków hamburskiego fabrykanta tytoniu Augusta Neuerburga (1884-1944)[49]. Wizerunek pewnego młodego mężczyzny, zakupiony w 1927 roku, znajduje się dziś w Miejskiej Galerii Sztuki w Domu Lehnbacha (Städtische Galerie im Lenbachhaus) w Monachium (zdj. nr 37 . ); portret został uwzględniony w katalogu Buchnera jako dzieło Jana Polaka z 1477 roku, z kolei Stange (1960) datuje go na lata 1490-1495. Mimo że brak na to dowodów, obraz jest uznawany za autoportret malarza[50], prawdopodobnie dlatego, że w czasie jego powstania nie byłoby innego powodu do przedstawiania raczej nisko sytuowanej osoby, na co wskazuje ubiór i aparycja młodzieńca, w rozbudowanym kontekście ikonograficznym.

Tymczasem im dłużej i intensywniej naukowcy badają twórczość Jana Polaka, tym bardziej rozmywają się powiązania – na co zwraca uwagę Steiner – pomiędzy osobą malarza a jego indywidualnymi osiągnięciami artystycznymi[51]. Podczas gdy w badaniach jego dzieł prowadzonych na początku ubiegłego stulecia ślady różnych pracowników można było odkryć gołym okiem, tak nowoczesne środki techniczne pozwoliły wydobyć na światło dzienne zróżnicowane procesy twórcze oraz wkład innych artystów, zatrudnionych w pracowni. Ten fakt nie jest jednak stratą, lecz raczej zyskiem dla historii sztuki, ponieważ dowodzi, że nasze tradycyjne postrzeganie artysty jako boskiego geniusza jest niczym więcej niż romantycznym wyobrażeniem o nim.

Mistrz późnego gotyku był kierownikiem pracowni, sprawnym organizatorem i przedsiębiorcą, który nie tylko musiał wydawać polecenia swoim pomocnikom, malarzom i stolarzom, ale także potrafił umiejętnie negocjować ze swoimi kościelnymi i książęcymi zleceniodawcami. Jednocześnie był także wyśmienicie wykształconym malarzem, którego umiejętności artystyczne musiały stanowić przykład dla członków jego pracowni, a styl miał w opinii publicznej uchodzić za wyrafinowany, nowoczesny i wytyczający oryginalny kierunek w sztuce malarskiej. Poza tym wymagana była kreatywność i wiedza; prace z pracowni Jana Polaka, to nie tylko opowieści pełne dramatyzmu, lecz także dzieła, których treści w pełni odpowiadają teologicznym wymaganiom jego epoki. Wprawdzie jego pochodzenie i jego osobowość prawdopodobnie już na zawsze pozostaną niejasne, to jednak zachowane dokumenty i źródła historyczne, a zwłaszcza sprawowana przez niego funkcja przewodniczącego cechu malarzy św. Łukasza, ukazują nam mistrza Jana Polaka jako wybitnego mieszkańca Monachium – prosperującego ośrodka handlowego, siedziby bogatych mieszczan i stolicy kraju za panowania wpływowego książęcego rodu.

Axel Feuß, kwiecień 2021 r.

[48] Paul Pieper, Vier Flügel des Jan Polack oder seiner Werkstatt in Los Angeles, [w:] Bruckmanns Pantheon. Internationale Jahreszeitschrift für Kunst, tom 46, 1988, s. 44-49. Por. także: Weniger, 2017 (patrz Literatura przedmiotu), s. 230. Cyfrowy katalog Los Angeles County Museum of Art w wersji: https://collections.lacma.org/node/2262575

[49] Aukcja Sotheby’s w Londynie, 10.07.2008 r., katalog aukcyjny w Internecie: https://www.sothebys.com/en/auctions/ecatalogue/2008/old-master-paintings-day-sale-l08034/lot.102.html

[50] Por.: Lenbachhaus, München, zbiory online: https://www.lenbachhaus.de/entdecken/sammlung-online/detail/bildnis-eines-jungen-mannes-selbstbildnis-30001702

[51] Steiner, Jan Polack – Werk 2004 (patrz przypis nr 2), s. 25 i nast.