Jan Polak. Mistrz późnego gotyku

Jedynym miejscem, w którym dzieła Jana Polaka zachowały się w niezmienionej formie i w pierwotnym układzie, jest kaplica na Zamku Blutenburg, położonym w idyllicznej dzielnicy Obermenzing w zachodniej części Monachium. W 1467 roku na zamku osiadł książę Zygmunt [brat księcia Albrechta IV - przyp. tłum.], zamierzając spędzić w nim ostatnie lata życia. I to on właśnie on zlecił w 1488 roku budowę nowej kaplicy zamkowej Trójcy Świętej. Realizacja projektu została powierzona zespołowi budowniczych związanemu ze strzechą budowlaną monachijskiej katedry Mariackiej, prawdopodobnie według planów Jörga von Halspacha (†1488)[36]. Budowę kaplicy zakończono wraz ze wstawieniem okien, przypuszczalnie w 1497 roku. Odtąd zachowany do dziś obiekt oraz jego wystrój pozostawały bez większych zmian. Ołtarz główny oraz dwa boczne ołtarze (zdj. nr 16 . ) stanowiące wystrój i wyposażenie kaplicy zostały zamówione przez Zygmunta w najlepszej monachijskiej pracowni – w pracowni Jana Polaka, nie później niż w 1491 roku. Południowy ołtarz boczny, czyli po prawej stronie z punktu widzenia obserwatora (zdj. nr 19 . ), jest datowany właśnie na ten rok.

Wszystkie ołtarze przybliżają „misterium Przenajświętszej Trójcy w [formie] tajemnic Wcielenia, Zbawienia i Wieczności“ (Chris Loos)[37] zgodnie z dedykacją kaplicy. W środkowej części ołtarza głównego (zdj. nr 17 . ) znajduje się tablica z tradycyjnym przedstawieniem Tronu Łaski. Ta scena ukazuje siedzącego na tronie Boga Ojca w postaci starca, który trzyma ciało zmarłego Chrystusa, z gołębiem na ramieniu – czyli Ojca, Syna i Ducha Świętego. Niewykluczone, że powstała na wzór wielokrotnie powielanej w późnym średniowieczu kompozycji wykonanej ok. 1428 roku przez Mistrza z Flémalle, w technice en grisaille[38]. Boczne skrzydła ołtarza przedstawiają chrzest Chrystusa (po lewej) oraz koronację Maryi (po prawej). Na zamkniętych skrzydłach ołtarza widać po lewej bogato zdobiony herb książąt Bawarii i króla Burgundów, św. Zygmunta (†523 lub 524), którego zwłoki zostały przewiezione do Fryzyngi w XIV w., a po prawej – wcześniej wspomnianego fundatora kaplicy, księcia Zygmunta, który klęczy przed apostołem św. Bartłomiejem. Na predelli zostały przedstawione popiersia czterech ewangelistów.

Analiza podrysów pozwoliła przypisać Tron Łaski i chrzest Chrystusa oraz przedstawienia fundatora i patronów kaplicy umieszczone na zewnętrznej stronie skrzydeł (widoczne przy zamkniętym ołtarzu) mistrzowi Janowi Polakowi, podczas gdy ołtarze boczne powstały prawdopodobnie za sprawą dwóch czeladników. Północny (lewy) ołtarz boczny (zdj. nr 18 . ) zawiera malowidło przedstawiające Chrystusa jako władcę świata w orszaku świętych, natomiast na predelli widać Czternastu Świętych Wspomożycieli, a wśród nich stojącego w środku szczególnie wielbionego przez rodzinę książęcą świętego Wolfganga z Ratyzbony ze swoimi atrybutami – pastorałem i modelem kościoła. Z kolei południowy (prawy) ołtarz boczny (zdj. nr 19 . ) przedstawia scenę zwiastowania Maryi, a na predelli umieszczono obraz rodziny Maryi, czyli krewnych Jezusa. Predelle wszystkich trzech ołtarzy zostały w ostatnich latach przypisane Hansowi Mairowi z Landshut[39], który od czasu do czasu pracował we Fryzyndze.

W trakcie realizacji ołtarzy dla kaplicy na Zamku Blutenburg książę Albrecht złożył kolejne zamówienie u Polaka; tym razem dotyczyło ono wykonania nowego ołtarza głównego  dla monachijskiego kościoła franciszkanów św. Antoniego (zdj. nr 20-24 . ). Rok zakończenia prac (1492) widnieje na tablicy ołtarzowej przedstawiającej scenę biczowania Chrystusa, w której widać także postać klęczącego fundatora z herbem książąt Bawarii. Naprzeciwko niego klęczy żona księcia – Kunegunda Habsburżanka (1465-1520). Ten sam rok pojawia się w inskrypcji na kamiennej balustradzie balkonu w scenie Ecce-Homo (zdj. nr 22 . ). Jak stwierdza Weniger[40], franciszkanie utrzymywali ścisłe relacje z Wittelsbachami. Ich klasztor mieścił się w bliskim sąsiedztwie monachijskiej rezydencji, jednak w wyniku sekularyzacji przeprowadzonej w latach 1802-1803 wraz z kościołem został wyburzony, ustępując miejsca budowie Teatru Narodowego przy placu później zwanym Max-Joseph-Platz. Wcześniej, podczas barokowej przebudowy ołtarza, dwa obustronnie malowane skrzydła zostały w górnych narożach ścięte półkoliście oraz skrócone u dołu (zdj. nr 21-24 . ). Dzięki opisom ołtarza z XVIII w. – jednemu sporządzonemu ok. 1740 roku przez Ojca Franciszkanina Narzissa Vogla oraz drugiemu (z 1782 roku) autorstwa teologa i historyka Lorenza von Westenriedera (1748-1829) – możemy dziś dokonać jego „dość rzetelnej rekonstrukcji“ (Weniger)[41]. Ołtarz został zakupiony na licytacji zorganizowanej w trakcie rozbiórki kościoła przez sługę bibliotecznego, który w 1810 roku odsprzedał go Centralnej Dyrekcji Galerii Malarstwa [Centralgemäldegaleriedirektion] w Monachium. Od 1910 roku wszystkie tablice ołtarzowe znajdują się w Bawarskim Muzeum Narodowym, dokąd trafiły okrężną drogą przez Landshut i Burghausen. Kompozycja ołtarza, ustawionego obecnie w sali kościelnej muzeum, odwzorowuje układ ustalony przed 1906 rokiem z błędnie zamontowanymi skrzydłami bocznymi (zdj. nr 20 . ), czego nie można było zmienić z uwagi na fakt, że zostały one przycięte[42].

Ołtarz posiadał dwie pary skrzydeł, dlatego można było go otworzyć dwukrotnie. Wszystkie części ołtarza zawierały wyłącznie sceny pasyjne. Całkowicie zamknięte retabulum ukazywało scenę modlitwy na Górze Oliwnej oraz scenę pojmania Jezusa, z pocałunkiem Judasza; dziś obie sceny znajdują się na odwrocie skrzydeł zewnętrznych i są widoczne tylko wtedy, gdy ołtarz jest całkowicie otwarty (zdj. nr 20 . ). Po pierwszym otwarciu skrzydeł ukazywały się cztery sceny: na zewnątrz [czyli na rewersach pierwszej pary skrzydeł - przyp. tłum.] widać było scenę biczowania i malowidło przedstawiające niesienie krzyża z wizerunkiem małżeństwa fundatorów, a w środku dwie kwatery [będące awersami drugiej pary skrzydeł - przyp. tłum.] z przedstawieniem nakładania korony cierniowej na głowę Jezusa (zdj. nr 21 . ) i sceną Ecce-Homo (zdj. nr 22 . ). Fragmenty architektury przedstawione w tle przedstawień, które wyróżnia niezwykła fantazja i dokładna perspektywa, a także pełne dynamiki postaci strażników w scenie Ecce-Homo sprawiły, że współcześnie ich autorstwo jest przypisywane Hansowi Mairowi z Landshut[43]. Całkowite otwarcie skrzydeł ołtarza (odsłona świąteczna) eksponowało centralną część ołtarza, tym razem nie szafę, lecz monumentalny obraz przedstawiający scenę ukrzyżowania Chrystusa (zdj. nr 20 . ), podczas gdy na lewym skrzydle zewnętrznym widać było scenę przybijania do krzyża (zdj. nr 23 . ) a na prawym złożenie Chrystusa do grobu (zdj. nr 24 . ). Analiza podrysów wykonanych pod sceną ukrzyżowania pozwoliła na przypisanie pewnych fragmentów, a mianowicie przedstawienia postaci ukrzyżowanego Chrystusa i grupy rozpaczających kobiet, mistrzowi Janowi Polakowi. Prawdopodobnie jest on także autorem scen na obu skrzydłach, czyli przybijania do krzyża i złożenia do grobu.

[36] Por.: Unser Schlösserblog (Blog Bawarskiego Zarządu Zamków i Pałaców / Bayerische Schlösserverwaltung). Dostęp w Internecie: https://schloesserblog.bayern.de/geheimnisse/die-schlosskapelle-von-blutenburg

[37] Steiner/Grimm, 2004 (patrz Literatura przedmiotu), katalog nr II, s. 149-163.

[38] Mistrz z Flémalle, Tron Łaski, ok. 1428-1430, technika mieszana na desce dębowej, 148,7 x 61 cm, w zbiorach Städelmuseum we Frankfurcie nad Menem, dostępny w cyfrowych zbiorach muzeum na stronie: https://sammlung.staedelmuseum.de/de/werk/gnadenstuhl

[39] Gammel, 2011 (patrz przypis nr 31), s. 306 i nast.

[40] Steiner/Grimm, 2004 (patrz Literatura przedmiotu), katalog nr III, s. 165-188.

[41] Narziß Vogl, Monumentorum ecclesiae fratrum minorum Monachii …, ok. 1750 r., Staatsbibliothek München, [sygnatura] clm. 1755, replika w: Rosthal, 2001 (patrz Literatura przedmiotu), s. 190; Lorenz von Westenrieder, Beschreibung der Haupt- und Residenzstadt München, München 1783, s. 183. Por.: Wallner 2005 (patrz Literatura przedmiotu), s. 9.

[42] Por. także: Wallner, 2005 (patrz Literatura przedmiotu), s. 12.

[43] Gammel, 2011 (patrz przypis nr 31), s. 304.