Jan Polak. Mistrz późnego gotyku

Układ i obrazowy program ołtarza można zrekonstruować tylko w przybliżeniu. Był podobny do układu ołtarza w Weihenstephan, z tą różnicą, że na zewnętrznej stronie obu zamkniętych skrzydeł były umieszczone po trzy ułożone wertykalnie tablice, które prawdopodobnie przedstawiały sceny pasyjne: modlitwę na Górze Oliwnej, uwięzienie Chrystusa (zaginiona), Chrystusa przed Piłatem, biczowanie, ukrzyżowanie i złożenie Chrystusa do grobu. Po otwarciu skrzydeł (odsłona świąteczna) można było dostrzec dwanaście kwater. Do dziś ich układ pozostaje niewyjaśniony, budząc kontrowersje: mogły być ułożone w czterech rzędach w układzie wertykalnym lub horyzontalnym. Poszczególne kwatery przedstawiają między innymi Piotra kroczącego po wodzie, Piotra podczas uzdrawiania chorych i opętanych (zdj. nr 9 . ), Piotra w więzieniu i ukrzyżowanie Piotra, a także sceny z legendy o Pawle: nawrócenie świętego, jego kazanie w Antiochii oraz jego biczowanie i ścięcie.

Trójwymiarowe kompozycje architektoniczne stanowiące tła poszczególnych przedstawień, między innymi w scenie uzdrawiania, należy powiązać z osobą mistrza, który co najmniej przez pewien czas mieszkał w Monachium, ponieważ w 1490 roku płacił tam podatki i od czasu do czasu pracował dla Polaka – z rytownikiem i malarzem Hansem Mairem z Landshut. Ponadto także na podrysach innych obrazów pochodzących z pracowni Polaka odkryto bardzo równomierne szrafowanie, sprawiające wrażenie niemal mechanicznego, które wykazuje wyraźne podobieństwo do sztychów i obrazów Maira[31]. Po otwarciu skrzydeł wewnętrznych z okazji wielkich świąt (odsłona świąteczna) ukazywała się centralna część ołtarza – szafa z kompozycją rzeźbiarską. Spośród elementów kompozycji zachowała się jedynie figura tronującego św. Piotra, przypisywana rzeźbiarzowi Erazmowi Grasserowi (ok. 1450-1518). Grasser pracował dla tych samych zleceniodawców co Polak, a poza tym wraz z nim wykonywał prace dla kościoła św. Piotra i monachijskiego ratusza oraz dla kościołów w Pipping, Schliersee i Ilmmünster[32].

Obraz datowany na ok. 1490 roku, przedstawiający scenę odnalezienia krzyża przez św. Helenę znajduje się w kościele św. Marcina w Ambergu (zdj. nr 10 . ). W drugiej połowie XIX w. został zakupiony przez ówczesnego dziekana bazyliki i zainstalowany w jednym z jej bocznych ołtarzy. Widać na nim odzianą w misternie namalowany złoty brokatowy płaszcz Helenę (między 248 a 250 r.-330), matkę rzymskiego cesarza Konstantyna (między 270 a 288 r.-337), która  u podnóży świątyni Wenery w Jerozolimie nakazuje przeprowadzenie wykopalisk (co według legendy miało miejsce ok. 326 roku), podczas których odkryto części krzyża oraz grób Chrystusa.

Prawdopodobnie z tego samego czasu pochodzą dwa skrzydła ołtarzowe przedstawiające rzeź niewiniątek w Betlejem (zdj. nr 11 . , 12 .  ), znajdujące się obecnie w Muzeum Diecezjalnym we Fryzyndze. Niewykluczone, że były one częścią ołtarza w monachijskim kościele Mariackim poświęconym zamordowanym dzieciom, którym Kościół katolicki zadedykował 28 grudnia jako dzień ich pamięci. Na rewersach skrzydeł (przy zamkniętym ołtarzu), u góry po prawej, widać było króla Heroda w bogatej szacie (zdj. nr 12 . ), który według Nowego Testamentu (Mateusz 2, 16-18) kazał zabić „wszystkich chłopców [w Betlejemie] w wieku do dwóch lat“, aby przepowiadany [przez proroków - przyp. tłum.] „król żydowski“ nie mógł ocaleć. Obok, na przeciwległym skrzydle – dwie kobiety opłakujące śmierć swoich dzieci (zdj. nr 11 . ). Na dolnych kwaterach obydwu skrzydeł widniały typowe w malarstwie kościelnym owych czasów drastyczne sceny, które przedstawiają dokonujących mordu żołnierzy. Uderzające są wzajemne powiązania kompozycyjne między przedstawieniami wszystkich czterech kwater: zastosowane na przemian niebieskie i złote tła oraz barwy dopełniające, a także w ten sam sposób wykafelkowane podłogi w scenach dolnych kwater. Cztery kwatery na awersach skrzydeł (odsłona świąteczna) ukazywały na złotym tle dwóch doktorów Kościoła w barwnych ornatach, przedstawionych na przemian w kolorach czerwonym i zielonym. Atrybuty, z którymi są przedstawieni, pozwalają ich zidentyfikować: postać z kotwicą to Papież Klemens I, ta z biczem to święty biskup Ambroży. Swobodnie wykonane podrysy, bez wcześniejszego szkicu węglem drzewnym, oraz zamaszyste posunięcia pędzlem sugerują, że autorem tych scen był Jan Polak[33].

Dwie drastyczne sceny męki Chrystusowej – biczowania (zdj. nr 13 . ) i niesienia krzyża (zdj. nr 14 . ) – są obecnie przechowywane w zbiorach Muzeum Miasta Monachium (Münchner Stadtmuseum) i zostały zarówno przez Buchnera (1933) jak i Wenigera (2017) przypisane Janowi Polakowi lub jego warsztatowi. Tematyka scen oraz ich wymiary wskazują na powiązania z malowidłem użyczonym Muzeum Okręgowemu w Toruniu przez Muzeum Narodowe w Warszawie[34]. Tablica przedstawia Jezusa podczas modlitwy w Ogrójcu na Górze Oliwnej a w tle szturmujących żołnierzy wysłanych przez arcykapłana w celu pojmania Jezusa (zdj. nr 15 . ). Wcześniej tablica znajdowała się w posiadaniu Hugo Benaria (†1937), berlińskiego przedsiębiorcy, właściciela firmy tekstylnej i wybitnego kolekcjonera sztuki[35], po czym w 1927 roku została sprzedana na aukcji i trafiła do Śląskiego Muzeum Sztuk Pięknych (Schlesische Museum der Bildenden Künste) we Wrocławiu. Od 1942 roku była wraz  z cenniejszymi zbiorami wrocławskimi przechowywana w składnicy muzealnej w dolnośląskim Kamieńcu Ząbkowickim i w 1946 roku została przekazana do Warszawy.

[31] Sandner, Unterzeichnungstypen, 2004 (patrz przypis nr 22), s. 86, 92. Por.: Ulrich Christoffel, Mair von Landshut, [w:] Pantheon 22, 1938, s. 303-310 oraz Marianne Gammel, Studien zu Mair von Landshut, rozprawa doktorska, Technische Universität Berlin, Berlin 2011, s. 297-309 (Mair von Landshut in der Werkstatt von Jan Polack).

[32] Matthias Weniger, Polack, Grasser, Blutenburger Meister: Die Polack-Werkstatt im Kontext einer Hochkonjunktur Münchner Kunst, [w:] Steiner/Grimm, 2004 (patrz Literatura przedmiotu), s. 27; Wallner, 2005 (patrz Literatura przedmiotu), s. 19.

[33] Steiner/Grimm, 2004 (patrz Literatura przedmiotu), katalog nr V, s. 227-232.

[34] Nr inw. Śr.431 (186709); MTAd/1843/M/SN, datowany na lata 1510-1519. Por.: Bożena Steinborn i Antoni Ziemba, Malarstwo niemieckie do 1600 roku. Katalog zbiorów / Deutsche Malerei bis 1600. Bestandskatalog, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2000, s. 244-247, kat. nr 56.

[35] Kolekcja Hugo Benaria  w Berlinie, Mittelalterliche Plastik / Gemälde …, aukcja: wtorek, dnia 5 kwietnia 1927 r. …, Rudolph Lepke’s Kunst-Auctions-Haus [Dom Aukcyjny Rudolpha Lepkego], katalog  nr 1976, Berlin 1927 r. Dostęp na stronie „Heidelberger historische Bestände – digital“ pod linkiem: https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/lepke1927_04_05/0007, s. 30, [pod hasłem] Süddeutsche Schule um 1500 [Szkoła południowoniemiecka ok. 1500 r.], nr 124: Christus am Ölberg. Im Hintergrunde Judas, der den Soldaten den Weg zeigt [Chrystus na Górze Oliwnej. W tle Judasz wskazujący żołnierzom drogę], tabl. 48. Na tej samej aukcji wystawiono także dwie tablice o podobnych wymiarach i tytułach, co obrazy, które obecnie znajdują się w Muzeum Miasta Monachium (Münchner Stadtmuseum): s. 30, [pod hasłem] Süddeutsche Schule um 1520 [Szkoła południowoniemiecka ok. 1520 r.], nr 112: Geißelung Christi [Biczowanie Chrystusa], nr 113: Kreuztragung Christi [Niesienie krzyża przez Chrystusa]. Dostęp w Internecie: https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/lepke1927_04_05/0034/scroll