Poloniki Daniela Chodowieckiego

Prawdopodobnie z pamięci rysował jeszcze raz prymasa, tym razem w stroju domowym, po tym, gdy 9 lipca doręczył mu jego gotową miniaturę oraz wiersz pastora Bocqueta (zdj. nr 25). Na szczególne życzenie prymasa wykonał także portret Madame Öhmchen, która do dziś jest uznawana za metresę prymasa (zdj. nr 26, 36). Cykl rysunków powstałych na zlecenie polskich magnatów kończy praca przedstawiająca scenę podczas wystawnego obiadu u prymasa z udziałem wszystkich dotąd wymienionych osób, na które Chodowiecki został zaproszony w dniu 12 lipca, tuż po sesji z Madame Öhmchen (zdj. nr 28). Widoczni są na nim: hrabina Podoska, starosta Ledóchowski, Madame Öhmchen, hrabia Podoski, dwaj mężczyźni w polskich strojach, kapłan na dworze prymasa, kupiec Grischow oraz kawaler du Bouloir. Gospodarza przyjęcia widać siedzącego w prześwicie pomiędzy dwoma krzesłami, z lewej strony części centralnej. Na przeciwko niego siedzi, pół głowy od niego wyższy, widoczny od tyłu, sam Chodowiecki.

W 1775 roku Chodowiecki rozpoczyna tworzyć cykle sztychów poświęconych tematyce polskiej. Pierwszy z nich to rycina z „trzema polskimi postaciami“ (zdj. nr 39). Przy jakiej okazji ona powstała, tego nie wiadomo, ale powracają na niej osoby mające wyraźny związek z podróżą do Gdańska: dama wracająca z katolickiej mszy, ksiądz w ornacie oraz po środku, między nimi, polski szlachcic wzorowany na osobie Strażnika Czapskiego (zdj. nr 37). Następny motyw Gdański pojawia się siedem lat później, w almanachu na rok 1782; jest nim „polski flisak“ (zdj. nr 40), postać, którą poza Gdańskiem z pewnością mało kto potrafił zidentyfikować i to nie tylko ze względu na nietypową pisownię niemieckiego tytułu rysunku: „Der Polnische Vlies“. Rysunek jest częścią cyklu 12 rycin poświęconego „Oświadczynom“ , w którym artysta w sposób typowy lub zabawny pokazuje zachowanie podczas zalotów przedstawicieli różnych grup zawodowych - m.in. woźnicy, szewca czy rzeźnika, różnych ludzkich typów - jak w przypadku pewnego „frajera“, czy różnych grup religijnych - jak pewnego menonity czy brata morawskiego. Trzy lata później, w roku 1785, Chodowiecki wykonuje stronę tytułową do historii Ignacego Krasickiego (1735-1801) „Der schon öfters verjüngte Greis“ (O starcu, który odzyskuje młodość, zdj. nr 41). Krasicki został w roku 1766 nominowany przez króla Stanisława II Augusta na biskupa warmińskiego, jednak po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku znalazł się nagle w służbie pruskiej. Odtąd utrzymywał ścisłe stosunki z Fryderykiem Wielkim, był częstym gościem na jego dworze w Sanssouci a od ukazania się w roku 1778 napisanego dla Fryderyka satyrycznego poematu „Monachomachia“, który w Polsce wywołał skandal, zyskał sławę jako pisarz oświecenia. Chodowiecki prawdopodobnie poznał go w Berlinie. W 1786 roku Krasicki został powołany do berlińskiej Akademii Sztuk Pięknych. Niewykluczone, że zlecenie wykonania winiety do religijnej publikacji pewnego bractwa na Warmii, zatytułowanej „Das Auge der Vorsehung“ (Oko opatrzności, zdj. nr 42), trafiło do Chodowieckiego dzięki rekomendacji Krasickiego. 

Cyklem 12 rycin pod tytułem „Darstellungen aus der neuen Geschichte“ (Ilustracje do historii najnowszej), które ukazały się w „Gothaischer Hofkalender“ (Almanach Gotajski) na rok 1790, Chodowiecki rozpoczyna tworzyć cykle poświęcone historycznym wydarzeniom w Polsce. Ryciny w „Almanachu“ przedstawiały wydarzenia ostatnich dwudziestu lat na świecie - w zabawnej kolejności i bez wewnętrznego związku, takie jak śmierć Fryderyka Wielkiego w 1785 roku, wizytę papieża Piusa VI. w 1782 roku we Wiedniu, „Verwüstungen des Erdbebens in Calabrien“ (Zniszczenia po trzęsieniu ziemi w Kalabrii) w 1789 roku czy też wstąpienie na tron Sułtana Imperium Osmańskiego Selima III w Konstantynopolu w dniu 13 kwietnia 1789 roku. Najwcześniejszym spośród przedstawionych wydarzeń było (nieudane) porwanie polskiego króla Stanisława II Augusta (zdj. nr 43), w centrum Warszawy w nocy 3 listopada 1771 roku, dokonane przez członków konfederacji barskiej, związku drobnej szlachty polskiej, od 1768 roku buntujących się przeciw rosyjskiej hegemonii aprobowanej przez króla. Druga rycina pod tytułem „Der Pohlnische Reichstag“ (Polski sejm, zdj. nr 44) przedstawia obrady Sejmu Czteroletniego (1788-92) z roku 1789, podczas których pod przewodnictwem króla dyskutowano o reformie Polskiej Rzeczypospolitej Szlacheckiej oraz o stosunkach z Rosją i Prusami.

Po przedstawieniu przez króla nowej polskiej konstytucji, pierwszego w Europie nowoczesnego modelu ustrojowego opartego na suwerenności narodowej i podziale władzy, oraz po jej uchwaleniu przez polski sejm 3 maja 1791 roku, Chodowiecki stworzył dla „Göttinger Taschenkalender“ (Kalendarzyk Getyndzki) na rok 1793 sztych będący alegorią tego wydarzenia (zdj. nr 45): pod płaszczem ochronnym króla jednoczą się (od prawej) przedstawiciele szlachty, nauk i sztuki, chłopów i kupców, którym konstytucja gwarantowała prawa obywatelskie. Do święta Konstytucji 3 maja 1791, do dziś będącym w Polsce dniem święta narodowego, oraz do osiągnięć nowej Ustawy Rządowej zaczerpniętych z rewolucji francuskiej, odniósł się Chodowiecki w sztychu „Die Feyer der großen Revolution Pohlens“ (Święto wielkiej polskiej rewolucji, zdj. nr 46) opublikowanym w „Grosbritanischer Historischer Genealogischer Calender“ (Kalendarz historyczno-genealogiczny dla królestwa wielko-brytańskiego) na rok 1793. Jeden z dwunastu arkuszy do historii Brandenburgii (Zwölf Blätter zur Brandenburgischen Geschichte), opublikowanych w roku 1794 w „Historisch-genealogischer Calender“ (Kalendarz historyczno-genealogiczny) w Berlinie, przedstawia zwołaną przez Fryderyka Wielkiego podczas I wojny śląskiej, na początku 1742 roku w Dreźnie „Naradę“ („Conferenz“, zdj. nr 47) z udziałem księcia elektora Saksonii Fryderyka Augusta II, jednocześnie króla Polski Augusta III (1696-1763), w celu zapewnienia pomocy ze strony oddziałów saksońskich podczas wkroczenia na Morawy.

W 1795 roku Chodowiecki rozpoczął cykl dwunastu sztychów do „historii Polski“, które ukazały się w dwóch częściach po sześć prac w „Historisch-genealogischer Calender“ na lata 1796 i 1797, almanachu wydawanym przez Johanna Friedricha Ungera w Berlinie. Wybór tematów był ewidentnie podporządkowany walorom rozrywkowym będącym przedmiotem zainteresowań na przełomie XVIII i XIX wieku. Pierwsze dwa sztychy - „Piast und seine Frau bewirthen zwei unbekante Reisende“ (Piast i jego żona [Rzepicha] ugaszczają dwóch nieznanych wędrowców, zdj. nr 48) oraz „Boleslaw II zwingt die polnischen Frauen, kleine Hunde an der Brust zu tragen“ (Bolesław II zmusza polskie kobiety do przystawiania szczeniąt do piersi, zdj. nr 49) - nawiązują do polskich podań i legend. Butny, brutalny i znienawidzony przez swoich podwładnych piastowski książę i późniejszy król Bolesław II [Śmiały] (1042-1081) dawał aż po czasy nowożytne powody do powstawania krwawych legend, bo - jak głosi legenda o „Niemym pokutniku w Osjaku“ [dzisiejsze Ossiach w Austrii] - podczas mszy świętej zabił biskupa krakowskiego św. Stanisława.[20] Zilustrowaną przez Chodowieckiego legendę można znaleźć również w wydanej w roku 1819 w Lipsku antologii pod tytułem „Romantischer Bildersaal großer Erinnerungen“ (Romantyczna galeria wielkich wspomnień), w której czytamy: „Bolesław II, król Polski, tudzież własnym przykładem po raz kolejny potwierdził ów znaną prawdę, że o wiele łatwiej pokonywać innych niż siebie samego. Nieustępliwość, żądza zemsty, okrucieństwo wbiły swoje furiackie pazury w jego niespokojne usposobienie. […] okrutnie karał tych, co to podczas długiej, pełnej niebezpieczeństw i trudu wyprawy wojennej w głąb zgubnej Rosji porzucali swoje sztandary. Bardziej niż satyryczny poeta […] smagał ich za to biczem, a po powrocie z rosyjskiej wyprawy kazał wydrzeć kobietom, zdradzającym swoich wiernych towarzyszy pod długą tychże nieobecność, ich bękarty i w zamian do swych piersi przystawić szczenięta. Stanisław […] czynił królowi, z odwagą wolnego człowieka, gorzkie wyrzuty. Wściekły tyran podążył za nim aż do świątyni, pod wielki ołtarz kościoła św. Michała, i w czasie odprawiania przez niego mszy przebił ciało jego mieczem.“[21]