Wojciech Kossak, Wspomnienia, 1913

Niemieckie wydanie, w przeciwieństwie do polskiego (patrz PDF 1), ukazało się bez ilustracji na okładce i było oprawione w półskórek oraz karton oklejony marmurkowym papierem ze skórzanymi rogami (patrz PDF 2).[1] Oba wydania najwyraźniej niewiele się różnią, poza kilkoma zmianami w podziale na rozdziały; są ilustrowane 92 (90) czarnobiałymi ilustracjami, wśród których są na tamten czas współczesne fotografie i reprodukcje obrazów odnoszące się do kontekstu tekstowego oraz stworzone specjalnie na potrzeby publikacji akwarele i szkice, a także 8 (9) barwnych tablic przedstawiających obrazy olejne artysty. Obie wersje publikacji są dedykowane matce autora, Zofii z Gałczeńskich Juliuszowej Kossak, oraz jego żonie, Maryi z Kisielnickich Wojciechowej Kossak, „dwom polskim paniom, które umiały być żonami artystów“. Książki te dostępne są dziś w co najmniej stu bibliotekach na całym świecie.[2] Natomiast rękopis znajduje się w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie, w Archiwum Wojciecha Kossaka.[3]

Wojciech Kossak[4] urodził się w noc sylwestrową 1856 roku w Paryżu, krótko potem, już w nowym roku, przyszedł na świat jego brat bliźniak Tadeusz (1857-1935). Ojciec, Juliusz Kossak (1824-1899), studiował prawo we Lwowie i równocześnie uczył się malarstwa w prywatnej szkole portrecisty i malarza rodzajowego Jana Maszkowskiego (1793-1865), robiąc już za młodu karierę jako malarz portretów, scen myśliwskich i koni. Po ślubie w 1855 roku udał się do Paryża, gdzie przez kolejne lata studiował zbiory muzealne, utrzymywał ścisły kontakt z batalistą Horacym Vernetem (1789-1863), pracował z grupą polskich malarzy prowadzoną przez Wojciecha Gersona (1831-1901), gdzie także przyszli na świat jego synowie: Wojciech, Tadeusz i Stefan. W latach 1861-1868 Juliusz Kossak kierował działem artystycznym warszawskiego Tygodnika Ilustrowanego. W latach 1868-1869, niemal przez dziesięć miesięcy, pobierał nauki w prywatnej pracowni batalisty Franza Adama (1815-1868) w Monachium i utrzymywał tam intensywne kontakty z polskim malarzem Józefem Brandtem (1841-1915) oraz z braćmi Aleksandrem (1850-1901) i Maksymilianem (1846-1874) Gierymskimi. Po powrocie do Polski osiadł z rodziną w Krakowie i z roku na rok zyskiwał coraz większą sławę jako malarz historyczny i batalistyczny a także jako akwarelista i ilustrator.[5]

Vernet został ojcem chrzestnym Wojciecha i „w ten sposób sakrament chrztu, (...) złączył tem duchowem pokrewieństwem jedyne w historyi sztuki jak dotąd, dwie dynastye malarzy“, pisze Kossak (s. 4). Jego najwcześniejsze wspomnienia dotyczą żołnierzy na placu przed paryskim Hôtel des Invalides, gdzie przedstawieni na obrazie z 1912 roku inwalidzi wojenni zaglądali do wózka małego Wojciecha i zalecali się do jego mazurskiej piastunki (zdj. nr 1). Jego ojciec obracał się w kręgach żyjących we Francji na emigracji sędziwych polskich polityków oraz oficerów polskiej armii, choćby takich jak książę Adam Jerzy Czartoryski (1770-1861), szef polskiego rządu rewolucyjnego w 1830 roku, czy generał Władysław Zamoyski (1803-1868), bliski powiernik księcia. Dla ojca „było to towarzystwo niewyczerpanem źródłem obserwacji tego dziś zupełnie zaginionego typu żołnierskiego“ (s. 6), zaś opowieści tych starszych panów, prawdopodobnie później przekazane chłopcu przez ojca, były zapierającymi dech w piersiach relacjami prosto z wojennego piekła.

Początkowe „lata dziecinne w Warszawie 1863-1866“ były naznaczone wydarzeniami z okresu powstania styczniowego, kiedy to pięcioletni Wojciech z balkonu rodzinnego domu przy Nowym Świecie przyglądał się zastępom dzikich jeźdźców, w wielkich papachach na głowach, z szaszkami i długimi pistoletami w rękach, galopujących w kierunku Krakowskiego Przedmieścia (s. 22); Kossak uwiecznił tę scenę na barwnej akwareli z 1912 roku (zdj. nr 2). Bliźniacy ledwo uszli z życiem z zamachu bombowego na rosyjskiego namiestnika Friedricha von Berga (1794-1874). Liczni krewni przystąpili do powstania. Niebawem denuncjacje, przeszukania mieszkań, które nie ominęły także rodziny Kossaków, aresztowania, zesłania wygnańców oraz publiczne egzekucje stały się normalną częścią życia codziennego w Warszawie. W trakcie swego pobytu w gimnazjum Wojciech wykonywał szkice bitew, koni i kirasjerów. Kiedy w 1867 roku wprowadzono w szkole język rosyjski, państwo Kossakowie, chcąc by dzieci kształciły się w polskich szkołach, przeprowadzili się do Krakowa (s. 28-29).