Wojciech Kossak, Wspomnienia, 1913

Zimą 1895 roku, zupełnie niespodziewanie, zjawił się galowo ubrany Fałat, zapowiadając wizytę pary cesarskiej, która już wkrótce przybyła w asyście oficerów i dam dworu. Kossak, nieprzygotowany i w zaplamionym farbą ubraniu, poczuł się zobowiązany do przywitania cesarza i wyjaśnienia mu batalistycznych kompozycji (zdj. nr 4). Cesarz, najwyraźniej zafascynowany panoramą, przypomniał sobie nie tylko obraz Kossaka, który widział w jednym z salonów sztuki, ale także jego scenę wojskową w gabinecie cesarza Austrii w Lainz. Z kolei kontrowersyjną dyskusję z Kossakiem dotyczącą historycznych szczegółów bitwy pod Berezyną oraz roli polskich szwoleżerów potraktował z przychylnością, uznając w ten sposób szczerość artysty.

W późniejszym czasie wizyty cesarza były częstsze, ponieważ pragnął śledzić postępy prac nad panoramą. W trakcie jednej z nich wyraził on także życzenie, by Kossak, który po zakończeniu dzieła zamierzał wrócić do Polski, zechciał pozostać w Berlinie. Poza tym, podczas dworskich obiadów i dyplomatycznych przyjęć opowiadał o panoramie tak wiele, że budynek, w której powstała, zaczął być odwiedzany przez licznych przedstawicieli sfer dworskich i korpusu dyplomatycznego, przede wszystkim reprezentantów placówek dyplomatycznych Austrii, Rosji i Francji, chcących zbadać, czy rola ich krajów w malowanym obrazie bitwy jest przedstawiona po ich myśli (s. 97-112).

W konsekwencji tego Wilhelm II zamówił u Kossaka wykonanie „całej seryi większych kompozycji batalistycznych“ poświęconych prusko-francuskim potyczkom podczas wojny siedmioletniej oraz wojnom wyzwoleńczym Prus i Rosji przeciw hegemonii Napoleona w Europie (s. 111). Pierwsze zlecenie, które malarz otrzymał, tuż po zakończeniu „Panoramy Berezyńskiej“, listem do Zakopanego, gdzie spędzał wakacje, dotyczyło obrazu mającego przedstawiać zwycięstwo Napoleona nad pruskim marszałkiem Gebhardem von Blücherem oraz korpusem rosyjskiego generała Sachara Olsufiewa pod Champaubert, później uwiecznionej przez Kossaka w dziele „Odwrót Blüchera po bitwie pod Champaubert (walka o las d'Etoges)“ (1898, zdj. nr 5).[14] Kossak i tym razem studiował literaturę historyczną, po czym udał się do Paryża i stamtąd do Château-Thierry, skąd wyruszył rowerem, aby poznać nieco ponad 40-kilometrową drogę, którą Napoleon przemierzył do Étoges, i zobaczyć miejsca, w których toczyła się bitwa (s. 114). Powróciwszy do Berlina, artysta sporządził szkic obrazu i natychmiast zawiadomił o tym cesarza, na co ten, wraz z cesarzową, swoim młodszym bratem, księciem Henrykiem Pruskim, i jego małżonką, adiutantami i damami dworu odwiedził malarza w jego pracowni w Charlottenburgu. Podczas tej wizyty towarzystwo rozmawiało nie tylko o szkicu zamówionego obrazu, lecz także o gotowych, wystawionych w atelier obrazach Kossaka przedstawiających sceny bitew pomiędzy armią polską a wojskami rosyjskimi podczas powstania listopadowego 1830-1831 (s. 117-121).

Kossak nie wspomina tu innych obrazów zleconych mu przez Wilhelma II, omija nawet monumentalne dzieło „Bitwa pod Zorndorf“ (1899), mimo że polecenie namalowania go otrzymał w marcu 1898 roku, w trakcie prac nad „Bitwą pod Étoges“.[15] Pisze za to, że pracownię w Charlottenburgu utrzymywał dopóty, dopóki cesarz nie dał mu „na pracownię wspaniałej, ogromnej sali w zameczku Fryderyka Wielkiego ‚Monbijou‘“, aby mógł on realizować jego nowe zlecenia (s. 117). Od 1877 roku położony na północnym brzegu Szprewy zamek Monbijou służył jako Muzeum Hohenzollernów. W tutejszej pracowni, w okresie kolejnych pięciu lat, powstały dwa konne portrety cesarza oraz sześć obrazów batalistycznych.[16]

„Życzliwość cesarza i łaskawość rosły z każdym tygodniem “, pisze Kossak w ustępie „Obiad u dworu“, „z każdym nowym dla niego wykonanym obrazem, a wizyty jego w mojej pracowni stały się coraz częstszemi“ (s. 121). Wyrazem tej „życzliwości“ było zaproszenie do zamku królewskiego na obiad, na którym poza parą cesarską i Kossakiem obecni byli tylko adiutanci i damy dworu. Rozmowa przy stole dotyczyła Ernesta Meissoniera (1815-1891) i Adolpha von Menzela (1815-1905), dwóch batalistów cieszących się szacunkiem cesarza, oraz zdaniem cesarza chybionej polityki nabywania zbiorów reprezentowanej przez dyrektora Berlińskiej Galerii Narodowej, Hugo von Tschudiego (1851-1911), preferującego francuskich impresjonistów, Muncha i Hodlera (s. 127). Z kolei w salonie dla palących, przy likierze i cygarach, doświadczył Kossak cesarza jako zainteresowanego i chłonnego wiedzy rozmówcę, potrafiącego konwersować nawet o europejskiej muzyce, który koniec końców pokazał mu mieszczące się w zamku „polskie komnaty“. Powstały one w XVIII w. i służyły polsko-saksońskim królom, Fryderykowi Augustowi Mocnemu i Augustowi III podczas ich pobytów w Berlinie (s. 128). Pod koniec rozdziału pisze Kossak o wieczornych spotkaniach u księżnej Marii Radziwiłłowej (1840-1915), z domu hrabiny de Castellane, w pałacu jej męża i zaufanego Wilhelma I, księcia Antoniego Wilhelma Radziwiłła (1833-1904), na Placu Paryskim, na których bywał obecny także cesarz (s. 130-131).