Stanisław Toegel

Toegel nie musi się obawiać porównania z innymi artystami z międzynarodowego środowiska karykaturzystów. Jego szkice - choćby dlatego, że są częścią zamkniętego cyklu - są pod względem ich kompozycji bardziej wysublimowane, jego portrety bardziej dopracowane i bardziej ambitne kolorystycznie, niż karykatury Hitlera profesjonalnych rysowników, publikowane na łamach czasopism niemieckich do roku 1933 czy w okresie całego panowania Hitlera w międzynarodowej prasie codziennej. Rysunki satyryczne przedstawiające Hitlera bądź wydarzenia związane z ruchem nazistowskim były zamieszczane w Niemczech już od roku 1923 w monachijskim czasopiśmie satyrycznym Simplicissimus (Prostaczek), ich autorami byli między innymi: Thomas Theodor Heine, Karl Arnold, Erich Schilling oraz Olaf Gulbransson. Schilling (1885-1945) jako pierwszy, w roku 1929, odważył się narysować karykaturę Hitlera, przedstawiającą całą jego postać w formie swastyki, nadając jej tytuł „Adolf, ein verhinderter Diktator“ (Adolf, niedoszły dyktator).[13] Z kolei w monachijskim czasopiśmie literacko-artystycznym Jugend (Młodość) karykatury Hitlera i nazistów ukazywały się od 1929 roku, a ich autorami byli między innymi: Erich Wilke („Hakenkreuzzug ins Heilige Land“ [Wyprawa do Ziemi Świętej pod znakiem swastyki], 1929), Josef Geis („Der Duce Adolf vor Gericht“ [Duce Adolf przed sądem], 1930) oraz Herbert Marxen (1900-1954), którego liczne prace zostały w nim opublikowane („Legaler Hochverrat“ [Legalna zdrada stanu], 1930; „Auf Posten vor dem Braunen Haus“ [Na posterunku przed Brunatnym Domem], 1931).[14] Jednak najostrzejsze karykatury Hitlera publikowało socjaldemokratyczne czasopismo satyryczne Der wahre Jakob (Prawdziwy Jakub). I tak, w wydaniu z dnia 27 lutego 1932 roku ukazało się osiem wielkoformatowych karykatur narodowych socjalistów, między innymi na stronie tytułowej karykatura Karla Holtza (1899-1978, zdj. nr 9/14) pod tytułem „Schlächter Hitler“ (Hitler rzeźnik) i na tylnej stronie udziwniony portret Hitlera rosyjskiego malarza Jacobusa Belsena (1870-1937, zdj. nr 9/15).[15] Liczne karykatury Hitlera i nazistowskich bojówkarzy, których autorem był rysownik Erich Ohser (1903-1944), były publikowane w latach 1929-1933 w socjaldemokratycznej gazecie Vorwärts (Naprzód).[16]

Po przejęciu władzy przez narodowych socjalistów i „ujednoliceniu“ niemieckiej prasy w czasopismach Simplicissimus oraz Jugend ukazywały się już tylko realistyczne i przesadnie heroiczne portrety Hitlera. Thomas Theodor Heine uciekł z Monachium i wyemigrował, Arnold i Gulbransson znaleźli swe miejsce w warunkach stworzonych przez nową władzę, zaś Schilling rysował do propagandowej prasy w duchu nazistowskim.[17] Czasopismo Jugend, mając na uwadze swoich ogłoszeniodawców, już pod koniec 1931 roku zrezygnowało z wszelkich ataków na narodowych socjalistów. W konsekwencji tego, karykaturzysta Herbert Marxen został zwolniony w sierpniu 1932 roku.[18] Czasopisma Der wahre Jakob i Vorwärts zostały zakazane w roku 1933. Jednocześnie narodowi socjaliści kształtowali swój szczególny stosunek do karykatury: w roku 1933 Ernst Hanfstaengl, szef wydziału NSDAP do spraw kontaktów z prasą zagraniczną, wydał „zatwierdzoną przez Führera“ książkę pod tytułem „Hitler in der Karikatur der Welt. Tat gegen Tinte“ (Hitler w karykaturze na świecie. Czynem przeciwko [ilustracjom] tuszem), w której na 174 stronach znalazły się satyryczne rysunki z niemieckiej i międzynarodowej prasy opatrzone komentarzami, reinterpretacjami bądź „sprostowaniami“, i wszystko to stało się oczywiście po myśli Hitlera. Opublikowano w niej między innymi karykaturę, która ukazała się w roku 1933 w wydanej w Amsterdamie gazecie Waak!, będącą niejako pierwotnym przedstawieniem paktu Hitlera ze śmiercią (zdj. nr 9/16), któremu Toegel nadał później nowe znaczenie (zdj. nr 9/5). Hanfstaenglowi, który w związku ze swoimi krytycznymi wypowiedziami w roku 1937 miał być zlikwidowany, udało się zbiec do Wielkiej Brytanii. Wśród prac Toegla były także inne prace opierające się na obcym pierwowzorze, na przykład ta, która przedstawiała Hitlera jako anioła pokoju (zdj. nr 9/7): przy okazji Drugiej Wojny Japońsko-Chińskiej narysował go Vaughn Shoemaker (1902-1991), stojącego na azjatyckiej części kuli ziemskiej (zdj. nr 9/17); karykatura ta ukazała się w Chicago Daily News z dnia 6.11.1937 roku. Bruce Russell (1903-1963), podobnie jak Shoemaker jeden z wielu laureatów nagrody Pulitzera, którzy publikowali karykatury Hitlera,[19] sporządził pod koniec wojny karykaturę przedstawiającą postarzałego i zmęczonego Hitlera ujeżdżającego przedstawiciela ujarzmionego narodu niemieckiego (zdj. nr 9/18), która ukazała się w Los Angeles Times w czerwcu 1945 roku. W roku 1941 brytyjscy ilustratorzy Robert i Philip Spence wydali w formie książkowej parodię odnoszącą się do postaci Hitlera, opartą na kanwie znanej niemieckiej książki dla dzieci pod tytułem „Struwwelpeter“ (Staś Straszydło), nadając jej tytuł „Struwwelhitler. A Nazi Story Book by Dr. Schrecklichkeit“. Obok satyrycznych przedstawień Hitlera znalazły się w niej również karykatury Goebbelsa, Göringa, Stalina i Mussoliniego.[20]

W drugim cyklu Toegla, „Hitleriada macabra“, tylko pierwszą planszę (zdj. nr 10/2) można uznać za karykaturę w ścisłym tego słowa znaczeniu. Widać na nim Heinricha Himmlera, Reichsführera SS sprawującego nadzór nad obozami koncentracyjnymi przy pomocy jednostek SS-Totenkopfverbände, jako kata (w tłumaczeniu angielskim i francuskim: oprawca) w spodniach splamionych krwią, z toporem kata w ręku i pieńkiem, na tle obozu koncentracyjnego z górą ludzkich czaszek i wisielców. Przed nim wisi pętla, w którą niebawem włoży swoją własną głowę, z prawej już stoi jego pomnik z napisem „H. Himmler oprawca“ oraz nazwami obozów koncentracyjnych. Według powszechnie przyjętej definicji karykatura to przedstawienie ludzkich słabości za pomocą takich środków wyrazu jak uproszczenie i przesada, czyli satyry, wystawianie ich na pośmiewisko oraz zachęcanie do śmiechu. Kolejne plansze, na których Toegel porusza kwestie tortur, mordów i grabieży nazistowskich oprawców, odbiorca natychmiast postrzega nie jako satyrę, lecz jako niczym nieupiększone zobrazowania nazistowskich zbrodni. Są wśród nich zarówno przesłuchania prowadzone pod groźbą użycia pałki i w obecności strażnika celującego w przesłuchanego (zdj. nr 10/3), sceny pobicia, egzekucji i tortur, jak i medyczny eksperyment na więźniarce. Satyryczny element tych przedstawień spotykamy wszędzie tam, gdzie Toegel dodał swoje szydercze opisy, tam gdzie scenę wymuszenia zeznań przez bijących gestapowców skomentował sloganem „Kraft durch Freude“ (Siła przez radość), nazwą oficjalnej nazistowskiej organizacji zajmującej się kształtowaniem wolnego czasu i wypoczynku społeczeństwa niemieckiego (zdj. nr 10/4), gdzie członka plutonu egzekucyjnego nazwał „strzelcem wyborowym“ (zdj. nr 10/5), gdzie SS-manów określił sformułowaniem „rycerstwo i chluba narodu niemieckiego“ (zdj. nr 10/8) czy też tam gdzie sugeruje, że tortury rozśmieszają "SS-mana sadystę" (zdj. nr 10/6). Natomiast karykaturalne rysy twarzy nadał ukraińskim żołnierzom pod murami getta w Warszawie, określając ich „sprzymierzeńcami Niemców“ (zdj. nr 10/7), naukowcowi który w trakcie medycznego eksperymentu okazuje się „oprawcą“ (zdj. nr 10/10) oraz „zdobywcom Warszawy“ oglądającym zagrabione dzieła sztuki - „trofea ich zwycięstwa“ (zdj. nr 10/11).