Karol Broniatowski. Obecność i nieobecność rzeźby

Od 1983 roku Broniatowski mieszka w Berlinie. Od roku 1981 brał udział w konkursach na aranżacje przestrzeni publicznych w Niemczech, i tak w Berlinie: dla Europa-Center na Breitscheidplatz, w 1984 roku z projektem miejsca pamięci na terenie byłego Pałacu Księcia Albrechta (Prinz-Albrecht-Palais) oraz z projektem aranżacji placu u zbiegu ulic Kurfürstendamm i Joachimsthaler Straße; w 1983 roku we Frankfurcie nad Menem z projektem pomnika, który miał stanąć na przebudowanym placu Römerberg (zdj. nr 11-14). W projektach Broniatowskiego można zauważyć radykalne przekształcenie przestrzeni poprzez wprowadzenie różnych poziomów i instalacji schodowych (zdj. nr 11, 12a), także poprzez podział dużych powierzchni za pomocą kolumn czy skarp (zdj. nr 12b, 13). Schody w miejscu pamięci przy Pałacu Księcia Albrechta[10] miały przybrać formę stojącej na wierzchołku piramidy o podstawie 40 x 40 metrów (zdj. nr 12a). W pewnym stopniu miały one być ironią pod adresem głównego architekta Hitlera, Alberta Speera (1905-1981), i jego schodów na terenie zjazdów NSDAP (Reichsparteitagsgelände) w Norymbergii: podczas gdy schody Speera prowadziły wysoko w górę, na podium, z którego przemawiał Hitler, schody Broniatowskiego miały prowadzić zwiedzających 12 metrów w dół, do przejścia o wysokości 150 cm, którym można byłoby zwiedzać ruiny podziemi (przyp. tłum.: W latach od 1933 do 1945 mieściła się w tym miejscu siedziba główna Gestapo i SS). Dla frankfurckiego Römerbergu artysta zaprojektował monumentalny, stylizowany na wzór grecki posąg Sfinksa (zdj. nr 14).

W wyniku uczestnictwa w konkursie artysta otrzymał w 1984 roku zlecenie realizacji fontanny na nowo zagospodarowanym Franz-Neumann-Platz między ulicami Mark- i Residenzstraße w Berlinie-Reinickendorf.[11] Artysta zaprojektował korespondujący z kształtem placu trójkątny i trzypoziomowy zespół fontannowy, obejmujący nadnaturalnej wielkości żeńskie akty z brązu w trzech różnych pozycjach - siedzącej, klęczącej i leżącej, które zlokalizował na poszczególnych poziomach (zdj. nr 15a-c). Figury te zostały wykonane w berlińskiej odlewni rzeźb Hermanna Noacka, której realizację swoich prac zlecali już tacy artyści jak Ernst Barlach, Henry Moore czy też później Georg Baselitz; Broniatowski współpracuje z nią do dziś.[12] Michael S. Cullen, widząc te rzeźby tuż po ich odlaniu, odkrył w ich twarzach i prawdopodobnie również w ich sylwetkach, że nie mają w sobie „nic pogodnego, raczej coś zadumanego“.[13] Ich powierzchnie celowo wykazują niewygładzoną strukturę glinianych modeli, będącą wynikiem nakładania na nie poszczególnych warstw gliny, techniki, którą jeszcze dobitniej widać w pracach wykonanych przez Broniatowskiego w warszawskiej akademii[14] czy w jego autoportrecie z 1981 roku (zdj. nr 10a, b). W roku 1989 artysta wykonał dla Albert-Einstein-Gymnasium (Liceum im. Alberta Einsteina) w Berlinie-Neukölln rząd kolumn podkreślających formę budynku szkoły (zdj. nr 16).[15]

W 1991 roku powierzono Broniatowskiemu wykonanie pomnika „upamiętniającego ponad 50 000 berlińskich Żydów, którzy w okresie od października 1941 do lutego 1945 roku zostali deportowani przez nazistowskie władze - głównie z dworca towarowego Grunewald - do obozów zagłady i tam wymordowani“.[16] Zleceniodawcą projektu był Senat Berlina oraz władze dzielnicy Charlottenburg-Wilmersdorf. Pierwszy pociąg deportacyjny z 1251 Żydami odjechał z dworca Grunewald 18 października 1941 roku. Do końca wojny wyruszyło z peronu 17, ale także z dworca towarowego Moabit i z dworca dalekobieżnego (Anhalter Bahnhof), 185 transportów, z ponad tysiącem ludzi każdy, najpierw do gett w Łodzi (Ghetto Litzmannstadt), Mińsku, Rydze i Warszawie, a od końca 1942 roku do getta i obozu koncentracyjnego Theresienstadt oraz do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau. Z dworca Grunewald do Auschwitz wyruszyło około 35 pociągów z 17 000 Żydów.[17]

„Pomnik Deportowanych Żydów Berlińskich“ (zdj. nr 17a-c) artysta wykonał jako ponad 20-metrową betonową ścianę umieszczoną przy dzisiejszej stacji szybkiej kolei miejskiej w Berlinie-Grunewald (S-Bahnhof Berlin-Grunewald), tuż przy wjeździe na były dworzec towarowy. Ściana wspiera położone za nią zbocze, za którym znajduje się peron 17, i niejako modeluje jego kształt. Zawiera ona w sobie elementy twórcze, którymi są wklęsłe formy przypominające negatywy ludzkich postaci, które można zinterpretować jako (po)ciąg deportowanych, jednak - przede wszystkim z bliska - stają się namacalnym symbolem wiecznej nieobecności deportowanych Żydów - są jak „puste ślady ludzkiego istnienia pozostawione w masywnej materii“, jak napisał Lech Karwowski,[18] które w ciemności, w blasku stawianych przez zwiedzających świec, przeobrażają się w świetlane postaci. Obrabiając betonowy blok piłą kamieniarską, artysta stworzył instalację rzeźbiarską o żywej powierzchni.