Dora Diamant. Aktywistka, aktorka, ostatnia partnerka Franza Kafki

Ucieczka do Związku Radzieckiego oraz emigracja do Wielkiej Brytanii
 

1 marca 1934 roku Dora Diamant urodziła córkę Franziskę Marianne. W gestapo udało się jej wystarać o wcześniejsze zwolnienie męża z aresztu, pod warunkiem, że będzie codziennie zgłaszał się na posterunku policji. Pod koniec października uciekł jednak do matki do Pragi, która krótko potem wyjechała do Moskwy. Lutz podążył za nią do Związku Radzieckiego cztery miesiące później, gdzie otrzymał stanowisko asystenta naukowego w Instytucie Marksa–Engelsa–Lenina, podczas gdy jego matka Berta pracowała jako bibliotekarka w Rosyjskiej Bibliotece Państwowej. Podanie o pozwolenie na wyjazd do Rosji Dora złożyła w listopadzie 1934 roku. Czekając na decyzję w tej sprawie, wznowiła kontakt ze Stenclem i przystąpiła do założonej przez niego grupy polsko-żydowskich literatów. Uchwalenie „ustaw norymberskich” 15 września 1935 roku ugruntowało ostatecznie wykluczenie Żydów z narodowosocjalistycznej „wspólnoty narodowej”. Mniej więcej pod koniec 1935 roku Berta Lask załatwiła dla Jacobsohna zaproszenie do Związku Radzieckiego, aby mógł konty­nuować swoją pracę naukową na uniwersytecie w Sewastopolu. Dorze i jej córce (zdj. nr 15 . ) pozwolono towarzyszyć w podróży teścia i dziadka. 

Wieczorem przed wyjazdem, 11 lutego 1936 roku, w jednej z żydowskich restauracji odbyła się tajna uroczystość ku czci Mendele Mojchera Sforima (właśc. Scholem Jankew Abramowitsch, 1835/1836–1917), rosyjskiego pisarza żydowskiego pochodzenia, przygotowana przez Stencla jako jego fikcyjne wesele z Dorą Diamant. W tym samym roku Stencl pisał na temat tego wieczoru w jednej z wydawanych w Warszawie gazet w jidysz: „Na szczycie stołu siedziała Dora Dymant, zawodowa aktorka i przyjaciółka Franza Kafki, »panna młoda«, ja byłem »panem młodym«. Wokół nas siedziało kilkudziesięciu członków naszej nieistniejącej już grupy, którzy byli jeszcze w Berlinie, oraz kilku innych miłośników jidysz”. Dora tego wieczoru czytała rozdział opowiadania Sforima „Dos wintschfingerl” („Pierścionek zaręczynowy”), Stencl wygłosił wykład poświęcony Sforimowi. „Wszyscy śpiewaliśmy piosenki w jidysz, które sprawiały nam radość i które nas bawiły, choćby dlatego, że byliśmy grupą Żydów prześladowanych w nazistowskich Niemczech, która wciąż jeszcze mogła obchodzić setne urodziny swojego wielkiego wieszcza”[99]. Dzięki finansowemu wsparciu Diamant tekst wykładu ukazał się drukiem w formie specjalnego wydania. Następ­nego dnia Ja­cobsohn, Diamant i Marianne, pod czujnym okiem gestapo, wyruszyli z dworca w Berlinie w kierunku Moskwy[100]. Podczas krótkiego pobytu w Będzinie Dora przedstawiła swoją córkę rodzinie.

Diamant ze zdumieniem przyjęła do wiadomości istnienie w Moskwie założonego w 1924 roku Państwowego Teatru Żydowskiego wystawiającego przedstawienia w języku jidysz, który odwiedziła podczas jednego z pierwszych wieczorów w mieście. W lutym 1936 roku złożyła wniosek o członkostwo w Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Wypełnione w tym celu formularze oraz zawarty w nich życiorys stanowiły później podstawę do rekon­strukcji jej biografii. Jacobsohn i Berta Lask zamieszkali w Se­wa­sto­polu, podczas gdy Lutz i Dora pozostali w Moskwie. Jednak stalinowskie pokazówki i wzajemne szpiegowanie się byłych członków KPD i imigrantów z Niemiec nadwyrężyły ich małżeństwo. Do tego doszły poważne choroby Marianne, w tym szkarlatyna i gruźlica dziecięca. Sprawiły one, że pobyty w łagodniejszym klimacie Sewastopola stały się koniecznością. Wiosną 1937 roku Diamant złożyła pierwszy wniosek o wyjazd do Szwajcarii w celu udania się z córką do kliniki.

W czerwcu 1937 roku nie wyrażono zgody na „transfer” Diamant z niemieckiej KPD do Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, z jednej strony z braku jej aktywności politycznej, z drugiej – z powodu kontaktów z osobami, które zostały aresztowane. Lutz Lask, podobnie jak pozostali obcokrajowcy pracujący w Instytucie Marksa–Engelsa–Lenina, został zwolniony i krótko po tym upomniany w związku z wcześniejszymi kontaktami z tymczasem aresztowanymi byłymi członkami KPD. W marcu 1938 został aresztowany przez Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (NKWD) i oskarżony jako szpieg; wkrótce po tym skazano go bez rozprawy na 5 lat obozu pracy i wywieziono w okolice Kołymy na dalekowschodniej Syberii. W tym czasie kontakt z Dorą, która cały czas posiadała jeszcze niemiecki paszport, całkowicie się urwał. Krótko po tym Dorze i Marianne (zdj. nr 16 . ) udało się uciec ze Związku Radzieckiego, choć do dziś nie wiadomo którędy[101].

Na granicy szwajcarskiej matka i córka zostały zawrócone, ponieważ „Lask, Dora, z domu Dymant” figurowała na niemieckich listach gończych. Zimą 1938 roku obie dotarły do Holandii, gdzie znalazły schronienie u Ruth i Ernesta Friedländerów – starszej siostry Lutza i jej męża, którzy wyemigrowali z Berlina do Hagi w październiku 1933 roku. Kilkukrotne próby przedostania się promem z Hoek van Holland do Wielkiej Brytanii spełzły na niczym. W mieszkaniu Friedländerów Dora poznała holenderskiego pisarza, znawcę Kafki oraz antyfaszystę Menno ter Braaka (1902–1940 samobójstwo po niemieckiej inwazji na Holandię). 14 marca 1939 roku Maks Brod, który dwa lata wcześniej wydał swoją pierwszą biografię Kafki, w której poruszył także kwestię relacji Diamant i Kafki, wyemigrował z Pragi do Palestyny. 

Pozwolenie na pobyt w Wielkiej Brytanii Diamant otrzymała ostatecznie 16 marca; Marianne zabrała do Anglii pod koniec sierpnia 1939 roku. 9 września 1939 roku oraz w kolejnych dniach niemieckie wojska zniszczyły jej rodzinny Będzin. Rok wcześniej zmarł jej ojciec. Pozostałych członków rodziny deportowano do niemieckich obozów pracy i obozów koncentracyjnych. Z jej jedenaściorga rodzeństwa końca wojny dożyło tylko troje – przebywali oni w obozie zbiorczym w Dachau[102]. Pod koniec maja 1940 roku Diamant i jej córka zostały internowane – początkowo w Londynie, cztery dni później wraz z ponad 3000 kobiet i dzieci pochodzącymi z „wrogiej zagranicy” na Isle of Man. W wolnym czasie Diora Diamant organizowała tam przedstawienia teatralne, koncerty, odczyty i spotkania literackie w języku jidysz[103].