Dora Diamant. Aktywistka, aktorka, ostatnia partnerka Franza Kafki

Postać Dory Diamant była znana na podstawie rozproszonych oraz dotyczących jedynie ograniczonego przedziału czasu informacji już dużo wcześniej. Najpóźniej od września 1923 roku wiedział o jej istnieniu pisarz Maks (właśc. Max) Brod (1884–1968), bliski przyjaciel i późniejszy zarządca spuścizny Franza Kafki, ze słanych do niego do Pragi listów i kartek pisanych przez Kafkę w Berlinie-Steglitz. 9 listopada tegoż roku, Brod udał się do Berlina, by spotkać się ze swoją ukochaną – aktorką Emmy Salveter. Przy okazji zamierzał także upewnić się, jaki jest stan zdrowia przyjaciela i poznać jego nową znajomą Dorę, która odtąd zawsze przekazywała pozdrowienia dla Broda. „Ja też chcę kiedyś napisać do Maksa” – podkreśliła w jednym z listów ze stycznia 1924 roku[1]. Najmłodsza siostra Kafki, Ottla (1892–1943 KL Auschwitz-Birkenau), i jej mąż Josef David (1891–1962) dowiedzieli się o Dorze najpóźniej w grudniu 1923 roku, z kolei rodzice Kafki otrzymywali od syna regularnie wieści o niej od stycznia 1924 roku, a także osobiste zapiski i pozdrowienia od niej samej. Jeszcze w swoim ostatnim liście do rodziców, Kafka, którego gruźlica wiosną 1924 roku objęła też krtań, na dzień przed śmiercią, pisał im o pomocy Dory, „której wręcz niepodobna sobie z dala wyobrazić”[2]. Poza tym często wspominał o niej także w listach do mieszkającej wraz z rodzicami w Berlinie młodziutkiej przyszłej tancerki Tile Rössler (Tehila Ressler, 1907–1959), do swojej wcześniejszej przyjaciółki Mileny Jesenskiej (1896–1944 KL Ravensbrück), do aktora i recytatora Ludwiga Hardta (1886–1947) oraz do swojego przyjaciela Roberta Klopstocka (1899–1972), który wraz z Dorą Diamant opiekował się nim aż do jego śmierci.

Dora Diamant opowiada o czasie spędzonym z Franzem Kafką
 

Nieco ponad dwa lata od zakończenia II wojny światowej Dora Diamant po raz pierwszy wypowiedziała się publicznie o swoim związku z Kafką. Stało się to w Londynie, gdzie pochodzący z Pragi autor i historyk sztuki Josef Paul Hodin (1905–1995), doktor prawa, autor biografii norweskiego malarza Edvarda Muncha i w końcu rzecznik prasowy w czechosłowackim rządzie emigracyjnym w Londynie, przeprowadził wywiady zarówno z Dorą Dymant, jak sama nazywała się od przeprowadzki do Londynu, jak i z malarzem Bedřichem Feiglem (także Friedrich Feigl, 1884–1965), szkolnym kolegą Kafki z Pragi. Feigl wraz z żoną od 1910 roku mieszkał w Berlinie i tam po latach spotkał Kafkę razem z Dorą Diamant. Hodin wykorzystał oba wywiady w obszernym artykule „Memories of Franz Kafka”, który ukazał się w styczniu 1948 roku w londyńskim miesięczniku literackim „Horizon – A Review of Literature and Art”, a jego niemieckojęzyczny przedruk opublikował berliński „Der Monat” – wydawane przez amerykańskie władze okupacyjne „międzynarodowe czasopismo poświęcone polityce i kulturze”[3].

Feigl, który razem z Kafką uczęszczał do Niemieckiego Gimnazjum Staromiejskiego (Deut­sches Altstädter Gymnasium) w Pradze, a następnie studiował w praskiej Akademii Sztuk Pięknych, opowiedział Hodinowi o berlińskim spotkaniu, podczas którego Kafka przedstawił mu swoją narzeczoną Dorę Diamant i kupił jeden z jego obrazów – nieco mroczny szkic Pragi, który Kafka podarował Dorze[4]. Hodin napisał, że z panią Dorą Dymant spędził wiele godzin na rozmowach o Kafce i jego ostatnich miesiącach życia. Wspomniał, iż jego rozmówczyni przyznała, że po ponad 20 latach odkąd umarł Kafka siłą rzeczy nie może być obiektywna: „But after all, one can only measure time by the importance of one’s experien­ces. Even today it is often difficult for me to talk about Kafka. Frequently it is not the facts which are decisive, it is a mere matter of atmosphere. What I tell has an inner truth. Subjec­tivity is part of it”[5].

Diamant opowiedziała Hodinowi o pierwszym spotkaniu z Kafką, na którego zwróciła uwagę, gdy zobaczyła go na plaży w Müritz, w towarzystwie siostry Elli (1889–1942 niemiecki obóz zagłady Kulmhof) i jej dwójki dzieci, Gerti i Felixa. Zafascynowana jego aparycją poszła za nimi aż do wioski. Wieczorem spotkała go ponownie – tym razem podczas kolacji w domu wypoczynkowym Żydowskiego Ogniska Ludowego (Jüdisches Volksheim) pod nazwą „Haus Huten”, na którą dr Franz Kafka z Pragi został zaproszony jako gość honorowy. Rozległy, dwupiętrowy budynek domu noclegowego, położony na skraju brzozowego lasu we wschodniej części Müritz[6], znajdował się w zasięgu wzroku od dworku „Landhaus Glückauf”, w którym mieszkał Kafka. Opowiadała także o zachowaniu i cechach charakteru Kafki, o jego codziennych zwyczajach i dziwactwach, mówiła też o ich późniejszym wspólnym życiu w Berlinie oraz specyfice jego twórczości literackiej. Przekazała również informacje o pisarzach i publicystach, jak Franz Werfel (1890–1945), Willy Haas (1891–1973) i Rudolf Kayser (1889–1964)[7], którzy odwiedzali Kafkę, i mówiła o jego ulubionych dziełach literackich – Markizie O.” Kleista czy też „Hermannie i Dorocie” Goethego. Opowiedziała także o wy­jeździe Kafki z Berlina do rodziców do Pragi podyktowanym chorobą, o skierowaniu go do sanatoriów w Dolnej Austrii, w tym do Klosterneuburga, oraz o śmierci pisarza.

O sobie mówiła niewiele. Przybyła „ze Wschodu” – „jako mroczna postać pełna marzeń i przeczuć, jakby wyjęta z powieści Dostojewskiego”. Tak wiele „słyszała o Zachodzie, o jego wiedzy, wyrazistości i stylu życia”, że po zakończeniu I wojny światowej „z chłonną duszą [udała się] do Niemiec”: „Po katastrofie wojny każdy oczekiwał ratunku ze Wschodu. Tymczasem ja uciekłam ze Wschodu, ponieważ wierzyłam, że światło przychodzi z Zachodu. […] Na Wschodzie wiedziano, kim jest człowiek; być może nie można było tam tak swobodnie poruszać się w społeczeństwie i nie umiano tak łatwo się wyrazić, ale dostrzegano ścisły związek człowieka ze wszechświatem. Moje wyobrażenie o człowieku spełniło się w tej samej chwili, gdy pierwszy raz ujrzałam Kafkę”[8].