Johannes a Lasco

Jan Łaski – Polski reformator we Fryzji Wschodniej

 

Jan Łaski, którego łacińska forma imienia i nazwiska Johannes a Lasco zachowała się w dokumentach i pismach jego czasów a w nowszych czasach została przyjęta w Niemczech,[1] urodził się w 1499 roku prawdopodobnie w Łasku, obecnym mieście powiatowym położonym 20 kilometrów na południowy zachód od Łodzi, w zamożnej i wpływowej polskiej rodzinie szlacheckiej posiadającej trzy większe miejscowości: Łask, Stryków i Bolesławiec oraz prawie 40 wiosek w różnych regionach Wielko- i Małopolski. Jego ojciec, Jarosław Hieronim, sprawował urząd wojewody sieradzkiego od 1511 roku. Matka, Zuzanna z Bąkowej Góry, wniosła do małżeństwa ogromny posag. Starszy brat ojca, Andrzej, który zmarł w 1512 roku, był duchownym w Sieradzu, Krakowie, Poznaniu i Gnieźnie. Młodszy stryj, Jan Łaski (zwany Starszym, 1456-1531) – w 1501 roku został sekretarzem królewskim, w 1503 roku kanclerzem wielkim koronnym a w 1510 roku arcybiskupem gnieźnieńskim i prymasem Polski.[2]

Wybitna pozycja Jana Łaskiego Starszego w czasach panowania króla Aleksandra Jagiellończyka (1461-1506) oraz króla Zygmunta I Starego (1467-1548) sprawiła, że uczestniczył on w reformach polityki wewnętrznej oraz w sukcesach polityki zagranicznej, takich jak wyegzekwowanie od zakonu krzyżackiego zwrotu lenna na rzecz Królestwa Polskiego i doprowadzenie do małżeństwa króla Polski z włoską księżną Boną Sforzą (1494-1557), czy też w rozmowach dotyczących podejścia Polski do kwestii sukcesji na Węgrzech oraz relacji z dworem Habsburgów. W latach 1512-1517, jako arcybiskup, brał udział w V Soborze Laterańskim w Rzymie, zwoływał synody prowincjonalne oraz tłumił pierwsze wpływy reformacji w Polsce.[3] Prymas wziął na siebie również obowiązki rodzinne, przejmując pieczę nad wszystkimi dziećmi brata Jarosława: Trzem bratanicom zapewnił posag, umożliwiając im ożenek z przedstawicielami arystokracji. Natomiast bratanków Hieronima Jarosława (*1496), Jana i Stanisława (*1501) sprowadził do swojej siedziby w Krakowie, pomagając im w ten sposób w zdobyciu starannej edukacji humanistycznej, natomiast od 1513 roku, w trakcie trwania rzymskiego Soboru Laterańskiego, umożliwił im studia na uniwersytetach w Rzymie, Bolonii i Padwie.

Jan od 14 roku życia przez sześć lat przebywał we Włoszech. Dzięki stryjowi już w tym czasie jest prebendarzem i z racji nadanych mu w Polsce duchownych urzędów i tytułów, między innymi w Gnieźnie i Krakowie, otrzymuje więcej niż wystarczające dochody. Zatem, wracając do Polski wiosną 1519 roku, jest nie tylko zabezpieczony finansowo, lecz także, z uwagi na pochodzenie i wykształcenie, predysponowany do zajmowania najwyższych kościelnych i świeckich urzędów i przyjmowania honorów. W 1521 roku przyjmuje święcenia kapłańskie oraz zostaje wybrany na dziekana i mianowany królewskim sekretarzem.[4]

Jego starszy brat, Hieronim, już w młodych latach był wysyłany za granicę w celu wykonywania królewskich zleceń i misji dyplomatycznych. Na przełomie roku 1520 i 1521 wraz z polską delegacją udał się do Akwizgranu na uroczystość koronacji cesarza Karola V (1500-1558). Podczas tej podróży spotyka się dwa razy, raz w Kolonii i raz w Brukseli, z humanistą Erazmem z Rotterdamu (1466/1469-1536), będącym kapłanem i członkiem zakonu kanoników regularnych św. Augustyna, którego pisma drukowano w Polsce już od 1518 roku, głównie w Krakowie, i które cieszyły się tam dużym uznaniem. W styczniu 1524 roku zostaje wysłany na dwór w Paryżu, dokąd udaje się w towarzystwie Jana i Stanisława. Bracia Łascy podróżują przez Szwajcarię, spotykając się najpierw z Huldrychem Zwinglim (1484-1531) w Zurychu i następnie odwiedzając Erazma w jego posiadłości w Bazylei. Erazm sprawił, „że zająłem się teologią, tak, on pokazał mi po raz pierwszy prawdziwą religię“, stwierdził Jan lata później, a konkretnie w 1544 roku.

 

W Paryżu drogi braci Łaskich się rozchodzą. We wrześniu Hieronim udaje się znowu w podróż, tym razem wraca do Polski przez Bazyleę, skąd zabiera ze sobą listy do króla Polski, w których Erazm krytycznie wypowiada się o niemieckim reformatorze Marcinie Lutrze (1483-1546). Jan wyrusza w drogę powrotną do Polski dopiero wiosną 1525 roku, ponownie odwiedzając Erazma w Bazylei, zatrzymując się w jego ogromnym kompleksie budynków na wynajem i pozostaje tam przez następne pół roku. Z zachowanych listów wynika, że Erazm i Jan Łaski spędzali dużo czasu razem, i prawdopodobnie to Jan łożył na ich wspólne utrzymanie, spożywali wspólnie posiłki i przy nich rozmawiali na tematy teologiczne i polityczne.[5]

Tematy poruszane przez Erazma i Łaskiego z pewnością dotyczyły sporu o Eucharystię między szwajcarskimi reformatorami i Lutrem, relacji między władzami a Kościołem, wojny chłopskiej w Niemczech a także warunków panujących w Polsce. Erazm przeciwstawił się Lutrowi w rozprawie „De libero arbitrio“ (O wolnej woli) z 1524 roku. Reakcje na jego stanowisko ukazują się w tym czasie, kiedy Łaski jeszcze jest w Bazylei. Z kolei odpowiedź Lutra w formie dzieła „De servo arbitrio“ (O niewolnej woli) zostaje opublikowana już po jego wyjeździe do Polski, gdzie Łaski jednak nadal otrzymuje bieżące informacje na temat jego oddziaływania. Osobiście informuje Erazma o humanistycznych kręgach w Polsce i skutecznie przekonuje go, by posyłał swoje dzieła i listy do wysokich polskich urzędników, kleryków a także do króla Polski. Łaski utrzymuje przyjacielskie kontakty także z innymi humanistami, jak prawnik Bonifacius Amerbach (1495-1562), polimata Henricus Glareanus (1488-1563) i filolog Beatus Rhenanus (1485-1547), i jednocześnie jest ich protektorem oraz poświęca im swoje późniejsze pisma.[6]

Decydując się na rolę mecenasa Erazma i spisując z nim stosowną umowę, Łaski wykazał się kolejny raz hojnym gestem: Za 400 złotych guldenów kupuje jego bibliotekę łącznie ze wszystkimi publikacjami, które mają się jeszcze ukazać, jednak z wykluczeniem zbioru greckich rękopisów, i zapewnia Erazmowi dożywotnie korzystanie ze wszystkich książek. Połowę umówionej kwoty, co w owym czasie odpowiadało wysokości trzech do czterech rocznych wynagrodzeń profesora, Łaski płaci od razu. Pozostałą kwotę wypłaci zarządcom spadku Erazma, po jego śmierci w 1536 roku, i dopiero wtedy biblioteka zostanie przekazana do Krakowa. Dwa lata później dokupi jeszcze zbiór rękopisów.[7]

Wiosną 1526 roku, po tymczasowym pobycie we Włoszech, na życzenie stryja lub z rozporządzenia króla, Łaski powraca do Polski. W Krakowie ponownie obejmuje posadę sekretarza królewskiego i jeszcze w tym samym roku zostaje mianowany prepozytem gnieźnieńskim. Pracując w służbie króla, uczestniczy w posiedzeniach Senatu i Sejmu. Do jego zadań jako prepozyta katedralnego należy organizacja synodów biskupich; te, które odbywały się od 1527 roku pod przewodnictwem prymasa, zajmowały się zwalczaniem napływającego z Niemiec luteranizmu. Poza tym Łaski zajmuje się studiami humanistycznymi, propaguje je na krakowskim uniwersytecie, wspiera finansowo profesorów i studentów oraz zatrudnia księgarzy i kurierów, którzy aż z Rosji sprowadzają dla niego książki i rękopisy. Dzięki swojej głębokiej relacji z Erazmem cieszy się dużym uznaniem polskich humanistów i utrzymuje ścisłe kontakty z uczonymi, zaś z racji swoich zadań publicznych oczywiście także z przedstawicielami polityki i Kościoła.[8] Konkordancja biblijna z 1526 roku, która była w jego posiadaniu a obecnie znajduje się w zbiorach Biblioteki im. Jana Łaskiego (Johannes a Lasco Bibliothek) w Emden, swoją bogato zdobioną oprawą, z monogramem i herbem rodzinnym,[9] stanowi dowód nie tylko jego bibliofilskich zainteresowań, ale świadczy także, jak stwierdza Henning P. Jürgens, „o poczuciu własnej wartości, jakie wówczas cechowało autora. Był bogatym, zdolnym, wykształconym młodym człowiekiem z doskonałą pozycją, z najlepszymi koneksjami i perspektywą kariery aż po najwyższe urzędy polskiej społeczności.“[10]

 

Jednak w tym samym czasie daje się zauważyć zwrot w jego biografii i idące za nim załamanie w karierze. W 1527 roku, jego starszy brat Hieronim włącza się w wyścig po sukcesję po Ludwiku II Jagiellończyku, królu Węgier, który zmarł po bitwie z Turkami pod Mohaczem. Hieronim, wbrew woli polskiego króla, wstępuje w służbę węgierskiego szlachcica i wojewody siedmiogrodzkiego, Jana Zápolyi (1487-1540), który, podobnie jak arcyksiążę Austrii Ferdynand I Habsburg (1503-1564), rości sobie prawa do węgierskiej korony. Następnie, po nieudanych misjach dyplomatycznych do Anglii i Francji, jedzie do Konstantynopola, aby poprosić sułtana Sulejmana I o poparcie militarne w walce przeciwko Habsburgom i ostatecznie w 1528 roku udaje się na czele oddziałów Sulejmana na Węgry. Również pozostali członkowie rodziny Łaskich są zaangażowani w ten konflikt: Stanisław wspiera swojego brata jako dyplomata i wódz. Jan bierze udział w rokowaniach pokojowych między Sulejmanem i Ferdynandem w 1530 roku w Poznaniu, najpierw jako członek delegacji Zápolyi a później występuje w roli jego posła u króla Zygmunta. Gdy zaś w 1531 roku prymas umiera, Jan Łaski, jako następca stryja, nie jest brany pod uwagę na stanowisko biskupa, najwidoczniej z uwagi na swoje zaangażowanie na rzecz Zápolyi, które stoi w sprzeczności z kwestią zbliżenia polskiego króla z Habsburgiem.

Hieronim, którego działania na Węgrzech miały na celu umocnienie własnej pozycji w kraju sąsiada, latem 1534 roku, po długoletnich intrygach oraz w rezultacie sporów z Turkami, zostaje aresztowany przez Zápolyę. W areszcie pozostaje do wiosny 1535 roku, kiedy po interwencji wysokiej rangi delegacji polskiej pod przewodnictwem naczelnego wodza armii polskiej, Jana Amora Tarnowskiego (1488-1561), u królów Polski, Francji i Anglii oraz u sułtana Sulejmana, Janowi udaje się uzyskać jego zwolnienie. Ostatecznie Jan Łaski rozpoczyna tajne negocjacje z Habsburgiem w sprawie przejścia rodziny Łaskich na służbę Austrii, co wprawdzie w Polsce postrzega się jako nową polityczną szansę, jednak Janowi nie zapewnia to uzyskania upragnionego urzędu biskupa.[11]

Jan Łaski, którego węgierski epizod wpędził w finansową ruinę i pozbawił szans na wznowienie swojej kariery, wycofuje się z życia politycznego i osiada w rodzinnym majątku w Rytwianach koło Staszowa, położonego w połowie drogi między Krakowem a Lublinem. Po dziesięcioletniej przerwie ponownie poświęca się naukom humanistycznym i wznawia kontakt z Erazmem, który jednak umiera w lipcu 1536 roku. W kwietniu następnego roku Łaski przyjmuje w Krakowie jego zapakowany w trzech beczkach księgozbiór. Kilka dni później udaje się w podróż na Zachód. Przez Wrocław i Drezno jedzie do Lipska, gdzie spotyka się z Filipem Melanchtonem (1497-1560), humanistą i luterańskim teologiem wykładającym w Wittenbergi, z którym już wcześniej był w kontakcie. Ich wzajemne relacje będą trwały aż do śmierci ich obu w roku 1560.

Następnie Jan Łaski, wyposażony w list elektora saskiego Jana Fryderyka umożliwiający mu bezpieczne podróżowanie, jedzie dalej do Frankfurtu. Tam spotyka niderlandzkiego mnicha i studenta teologii – Alberta Hardenberga (ok. 1510-1574). Hardenberg zachorował we Frankfurcie w drodze do Włoch, więc spontanicznie postanowił ukończyć swoje studia w Moguncji, dokąd udaje się w towarzystwie Łaski. W grudniu 1537 roku obaj wyruszają do Lowanium. Hardenberg wykłada na tamtejszym uniwersytecie i wygłasza kazania w St. Michaeliskerk – kościele św. Michała; obaj dołączają do kręgu mieszkańców Lowanium, w którym czyta się i wspólnie omawia reformatorskie pisma powstające pod wpływem Lutra i Zwingliego. Hardenberg znalazł się jednak na celowniku katolickiej inkwizycji, w związku z czym zostaje pozwany przez wydział teologiczny uniwersytetu w Brukseli i aresztowany w Lowanium. Po długim procesie zostaje uniewinniony i w 1540 roku opuszcza miasto, by wrócić do swojego macierzystego klasztoru – opactwa Cystersów w miejscowości Aduard niedaleko miasta Groningen.

 

Zerwanie Łaski z Kościołem katolickim i jego duchownymi urzędami w Polsce okazuje się jeszcze bardziej radykalne: W kręgu reformowanych mieszkańców Lowanium poznaje niejaką Barbarę – „pauperculam sine ulla dote uxorem“ (biedną kobietę bez posagu), z którą żeni się na początku 1540 roku. Już w kwietniu wiadomość o tym dociera do króla Polski, Zygmunta, który natychmiast zasięga opinii papieża na temat pozbawienia „luterana“ Jana Łaskiego wszystkich urzędów i beneficjów. W połowie roku wieść o ślubie Łaskiego rozchodzi się po całej Polsce, a pod koniec roku nowe rozdanie jego stanowisk i dochodów zostaje zakończone. W Lowanium teraz również on musi obawiać się prześladowań przez inkwizycję. Jan Łaski i jego żona wraz z Hardenbergiem opuszczają miasto i udają się do Emden, stolicy hrabstwa Fryzji Wschodniej liczącej 3000 mieszkańców i położonej poza obszarem panowania Habsburgów. W tym czasie obowiązki regenta sprawuje Enno II (1505-1540), znany z liberalnej polityki religijnej oraz przeprowadzania różnych, częściowo nieudanych reform kościelnych. Krótko po przybyciu Łaski do Emden, Enno proponuje mu stanowisko superintendenta Fryzji Wschodniej, jednak ten najpierw propozycję tę odrzuca.[12]

Tymczasem z Konstantynopola Hieronim wyrusza w drogę powrotną, w trakcie której rozchorowuje się; gdy leży na łożu śmierci, Jan Łaski udaje się jeszcze raz do Polski. Po śmierci brata w grudniu 1541 roku podejmuje próbę odzyskania utraconych urzędów. Przed krakowską kapitułą ślubuje, że „nieświadomie odszedł od nauk Kościoła katolickiego“ – jak pisze Jürgens,[13] choć przemilcza jednak swoje małżeństwo. W konsekwencji tego confessio (wyznania), w marcu 1542 roku zostają mu przywrócone dawne urzędy i zwrócone odebrane wcześniej dochody. Jürgens przypuszcza, że uzasadnieniem takiego postępowania był z jednej strony konkretny interes finansowy Jana, z drugiej zaś, dzięki odzyskanym urzędom „możliwość realizacji swoich reformatorskich i humanistycznych idei w polskim Kościele“.[14] Jednak, gdy ponownie nie zaproponowano Łasce urzędu biskupa, na początku maja wraca on do Emden.[15]

Na przełomie roku 1542 i 1543 Anna Oldenburska (1501-1575), wdowa po Enno II sprawująca władzę jako regentka w imieniu swoich nieletnich synów, powierza mu stanowisko superintendenta Kościoła wschodnio-fryzyjskiego, który w tym czasie jest jeszcze niezorganizowany. Tym razem Łaski stanowisko to przyjmuje. Mimo wprowadzonych regulacji kościelnych, w zależności od kaznodziei czy miejsca kościelnego obrządku, protestanci praktykują różne formy liturgii i rytuału Komunii Świętej, albo według Lutra, albo Zwingliego. W klasztorach odprawia się msze katolickie. Do Fryzji przybywa coraz to więcej wspólnot protestanckich i anabaptystów – uciekinierów religijnych z Niderlandów.[16]

 

W celu rozgraniczenia Kościoła protestanckiego od katolików i anabaptystów oraz zgodnie ze stosowaną wówczas praktyką, Łaski decyduje się na wprowadzenie dysputy, czyli sporu akademickiego, podczas której jej uczestnicy w oparciu o Biblię mają przedstawić dowody na to, że treści ich wiary i doktryny są właściwe. Katoliccy mnisi unikają tych rozmów, w związku z czym zabrania się im głoszenia kazań i udzielania chrztów, tak więc na przestrzeni XVI w. opuszczają Fryzję Wschodnią. W styczniu 1544 roku dochodzi do dysputy religijnej z anabaptystami, zwłaszcza z Menno Simonsem (1496-1561), w trakcie której porozumiano się w sprawie grzechu pierworodnego oraz istoty usprawiedliwienia, to znaczy kwestii, czy grzesznik może być usprawiedliwiony przed Bogiem przez dobre uczynki, czy wyłącznie przez swoją wiarę; Wcielenie Chrystusa a także temat urzędów kościelnych nadal pozostają kwestiami spornymi. Mimo to, obie strony rozstają się w przyjaźni. Kilka miesięcy później Menno opuszcza Emden i udaje się do Kolonii, natomiast wielu jego zwolenników, już wtedy nazywanych „mennonitami“, pozostaje na stałe we Fryzji. W 1545 roku wydana zostaje rozprawa Łaskiego, w której autor broni swoich poglądów dotyczących Wcielenia Chrystusa, przeciwstawnych do tych, które głosi Menno (zdj. nr 1).[17] Z przywódcą mistyczno-spirytualistycznego odłamu anabaptystów, Davidem Jorisem (1501/02-1556), nie dochodzi do porozumienia. Zamiast wydalenia anabaptystów z Fryzji, Łaski stawia na trudne i czasochłonne rozmowy z każdym uciekinierem religijnym przybywającym z Niderlandów.

Mając na uwadze stabilizację Kościoła wschodniofryzyjskiego, Łaski podejmuje działania organizacyjne mające na celu stworzenie lokalnych Rad Kościelnych oraz wprowadzenie dyscypliny kościelnej obowiązującej wszystkich parafian. Poza tym, zarządza usunięcie z kościołów wszystkich obrazów, ołtarzy i pozostałych katolickich rekwizytów. W skład Rady Kościelnej, którą stworzył na przełomie 1543 i 1544 roku dla zboru Wielkiego Kościoła w Emden, wchodzą pastorzy oraz czterech wybranych seniorów zboru. Jej zadaniem jest między innymi egzekwowanie przestrzegania zasad dyscypliny, wymagającej od członków zboru dobrego sprawowania w życiu codziennym, w małżeństwie i we współżyciu z sąsiadami a także dobrego zarządzania gospodarstwem domowym. Za pijaństwo, przekleństwa czy inne skandaliczne zachowania Rada Kościelna może nakładać kary w formie nagany lub wykluczenia z przyjmowania Komunii Świętej. U hrabiny Anny udaje się Łaskiemu wyegzekwować zniesienie bałwochwalstwa, czyli kultu obrazu; hrabina nakazuje usunąć z Wielkiego Kościoła w Emden większość obrazów religijnych i obiektów o takim charakterze. Realizację nakazu w poszczególnych zborach Łaski kontroluje osobiście, wizytując wiejskie kościoły i odwiedzając ich pastorów.[18]

Kolejnym działaniem Łaskiego mającym na celu ujednolicenie Kościoła jest powołanie do życia tzw. „coetus“ (łac. zgromadzenie), tygodniowego spotkania pastorów mającego odbywać się w letnim półroczu, w trakcie którego mają być omawiane kwestie teologiczne. Teolodzy biorący udział w konwencie po raz pierwszy sprawdzani są pod względem ich kwalifikacji, reprezentowanej przez nich doktryny i ich stylu życia poprzez wspólną rozmowę. Łaski próbuje, za pomocą kompromisowej formuły moderatio doctrinae, odłożyć na bok spór o Komunię Świętą, a konkretnie o obecność Chrystusa podczas przyjmowania Komunii Świętej, problemu dyskutowanego przez zwolenników Lutra i Zwingliego, i skupia się na podkreślaniu cech wspólnych. Różnice między ewangelikami reformowanymi a luteranami są jednak tak poważne, że coetus w swojej pierwotnej formie się rozpada i – niezmiennie do dziś – funkcjonuje jako zgromadzenie reformowanych pastorów. W ostateczności okazuje się, że Łaski utrzymujący korespondencję z czołowymi teologami swych czasów, jak Melanchtonem, nie był „zbyt wnikliwym teologiem [...] Był za to zdolnym organizatorem, który stworzył dobrze funkcjonujące i trwałe instytucje“, jak pisze Jürgens.[19]

 

Wdrożone przez niego reformy nie są jednak trwałe. W latach 1546-1547 cesarz Karol V wysyła swoje oddziały nad Dunaj, do Saksonii i Turyngii przeciwko związkowi szmalkadzkiemu (Schmalkaldischer Bund), w skład którego wchodzą protestanccy książęta i miasta, aby stłumić reformację, co mu się ostatecznie udaje. W 1548 roku wydaje „Interim augsburskie“ - tymczasowy dekret pozostawiający w mocy odprawianie mszy katolickiej, święta kościelne i kult świętych, a protestantom przyznający prawo zawierania małżeństw przez duchownych i przyjmowania Komunii Świętej z „laickiego“ kielicha. Niderlandy Habsburskie/hiszpańskie, chcąc przeforsować dekret również w Fryzji Wschodniej, coraz bardziej naciskają na hrabinę Annę. Ta z kolei ustępuje i wprowadza we Fryzji „Interim“ w nieco odmiennej formie, po czym zwalnia ze stanowiska superintendenta Łaskiego, który w międzyczasie dla swej rosnącej rodziny nabył posiadłość Abbingwehr na północny zachód od miasta Emden.

W czasie kolejnego przełomu Łaski przebywa w Londynie, dokąd wysłał go książę Albrecht Hohenzollern (1490-1568) w celu przeprowadzenia negocjacji dotyczących zawiązania koalicji protestanckich książąt z dworem angielskim i innymi dworami królewskimi przeciw cesarzowi. W sierpniu 1549 roku Łaski wraca do Emden, dowiedziawszy się jednak, że został zwolniony, udaje się w misji dyplomatycznej do Królewca, skąd [listownie - przyp. tłum.] próbuje przekonać króla Zygmunta II Augusta (1520-1572), by przystąpił do protestanckiej koalicji, ten jednak nie daje się nakłonić na wystąpienie przeciwko cesarzowi. Ponieważ powrót do Polski wydaje się niemożliwy, Łaski przyjmuje propozycję londyńskiego arcybiskupa, Thomasa Cranmera (1489-1556), udzielenia mu pomocy w reformowaniu Kościoła anglikańskiego. Cranmer wchodzi w skład rady regencyjnej i reprezentuje niepełnoletniego króla Edwarda VI. Łaski, żegnany przez liczną rzeszę wiernych, opuszcza Emden i wyposażony w list polecający księcia Albrechta i opinię hrabiny Anny Oldenburskiej udaje się przez Bremę i Hamburg do Anglii, dokąd dociera w kwietniu 1550 roku.[20]

W Londynie zostaje mianowany na superintendenta zborów uchodźców przybyłych do Anglii z Niemiec, Niderlandów, Francji i Włoch w następstwie prześladowań religijnych. Na wspólną siedzibę otrzymali oni zabudowania rozwiązanego w roku 1538 klasztoru augustianów Austin Friars, znajdującego się w odległości 600 metrów na wschód od katedry św. Pawła. Karta z lipca 1550 roku przyznawała zborom cudzoziemskim prawo organizowania się na zasadach odbiegających od obrządku i ustroju, obowiązujących w Kościele anglikańskim.[21] Łaski opracowuje londyński ustrój kościelny, wydany po łacinie w 1555 roku (zdj. nr 2a, b) a w języku niemieckim - w 1565 roku,[22] który wprawdzie go nie zawierał, lecz prawdopodobnie wzorował się na ustroju emdeńskim. Regulował on struktury zboru, zadania pastorów, diakonów i seniorów, opisywał zasady dyscypliny kościelnej i zasady przeprowadzania coetusów oraz zawierał formuły liturgiczne i teksty kazań. Ustrój kościelny dla Londynu uznawany jest za najbardziej znaczące dzieło Łaskiego, które, jak stwierdza Jürgens, wpłynęło na organizację Kościoła reformowanego na całym świecie: „Tworząc ustrój londyński polski humanista, który we Fryzji Wschodniej przeszedł do Kościoła reformowanego, wywarł duży wpływ szczególnie na protestantyzm niderlandzki.“[23]

 

Po utracie żony, która zmarła na skutek infekcji, Łasko bierze ślub z londyńską parafianką, niejaką Katarzyną. Jednak jego pobyt w Londynie nie trwa długo. Latem 1553 roku w wieku szesnastu lat umiera Edward VI. Następczyni tronu, Maria I Tudor, jest katoliczką. Po objęciu władzy, unieważnia ona wszystkie wniesione przez Edwarda ustawy religijne oraz wprowadza z powrotem obrządki i nauki Kościoła katolickiego. Ponadto, od 1555 roku skazuje protestantów, między innymi księży i biskupów, na stos jako heretyków. Rok później ten sam los spotyka arcybiskupa Cranmera. We wrześniu 1553 roku Jan Łaski wraz z 170 członkami zboru i kaznodziejami ucieka na dwóch frachtowcach do Danii. Król Chrystian III (1503-1559), zwolennik luteranizmu, nie przyjmuje jednak wygnańców, gdyż, jako reformowani protestanci, nie chcą porozumieć się z nim w sprawie przyjmowania Komunii Świętej i nie zamierzają podporządkować się duńskiemu ustrojowi kościelnemu. Łaski udaje się zatem do Emden i uzyskuje zgodę hrabiny Anny na przyjęcie londyńskich wygnańców, którzy wiosną 1554 roku docierają do Fryzji Wschodniej po paromiesięcznej tułaczce z Kopenhagi przez luterańskie miasta wzdłuż niemieckiego wybrzeża Bałtyku, które im też nie udzielają azylu.

Krótko po ich przybyciu wpływy Łaskiego maleją. Hrabina Anna działa jako mediator między wieloma różnymi stanowiskami teologicznymi, podczas gdy przeżycia Łaskiego w Londynie i Danii sprawiły, że stał się bardziej nieustępliwy. W 1554 roku, po publikacji „Małego Katechizmu Emdeńskiego“, czyli niejako podręcznika zawierającego instrukcje dotyczące podstawowych kwestii wiary, Łaski i pastorzy w Emden zawierają z trudem osiągnięty kompromis. Kiedy jednak brukselski dwór w Niderlandach Hiszpańskich ponownie protestuje przeciwko obecności Łaski w Emden, hrabina Anna decyduje się na jego wydalenie a on udaje się do Frankfurtu nad Menem.

We Frankfurcie także dochodzi do otwartego sporu o Eucharystię, który toczy się między miejscowymi luterańskimi pastorami a reformowanymi protestantami, czyli uchodźcami z Niderlandów, Walonii i Anglii. Łaski dołącza do zboru niderlandzkiego i bierze udział w sesjach frankfurckiego magistratu w charakterze jego rzecznik. W tym samym czasie pochodzący z Hamburga Joachim Westphal (1510-1574), luterański pastor, który atakował Łaskiego już podczas jego pobytu w Danii i który wydalił z Hamburga grupę londyńskich wygnańców, publikuje „Defensio adversus insignia mendacia Joannis a Lasco“ (W obronie przeciw niebywałym kłamstwom Jana Łaskiego). Jest to pismo skierowane przeciwko Łaskiemu, w którym autor zarzuca jego zborowi, iż złamał on polityczny i religijny pokój między Karolem V a protestanckimi książętami Rzeszy zawarty w 1555 roku w Augsburgu. Łaski odrzuca ten zarzut w swojej „Apologii w obronie kaznodziejów zboru cudzoziemskiego“[24] (zdj. nr 3) i później, będąc już w Polsce oraz ostatni raz pod koniec życia w piśmie „Odpowiedź na jadowitą, utkaną z kłamstw i oszustw epistołę wściekłego człowieka Westphala, za której pomocą zamierza potępić oczyszczenie z zarzutów frankfurcki zbór cudzoziemski“[25] (zdj. nr 4).

 

Łaski myśli już o powrocie do Polski. Posyła listy do ważnych przedstawicieli szlachty i w 1555 roku we Frankfurcie publikuje wydanie ustroju kościelnego dla Londynu zawierające dedykację dla króla Zygmunta II (zdj. nr 2 b). W 1556 roku ukazują się drukiem także jego listy do króla, szlachty i do polskiego Senatu. Tę publikację, zatytułowaną „Epistolae tres lectu dignissimae“ (Trzy nader godne czytania listy), Łaski kieruje także do ogółu czytelników, których w ten sposób informuje „o właściwym i prawidłowym sposobie regulowania spraw Kościoła“[26] (zdj. nr 5). Pozycja wywołuje pozytywny oddźwięk u wpływowych polskich arystokratów, na przykład u księcia litewskiego Mikołaja Radziwiłła (1515-1565), a także u uczestników synodu polskich protestantów reformowanych, obradującego w kwietniu 1556 roku w Pińczowie, którzy proszą Łaskiego o powrót do kraju. Tego samego dnia, 21 października, w którym magistrat Frankfurtu wydala z miasta zbór obcokrajowców, Łaski udaje się w podróż do Polski. W drodze zatrzymuje się w Kassel, gdzie przeprowadza rozmowy z landgrafem Hesji Filipem I (1504-1567), następnie w Wittenbergi, gdzie bierze udział w wykładzie Melanchtona i spotyka się z polskimi studentami, oraz we Wrocławiu, gdzie złożony gorączką cały czas spędza w łóżku, w grudniu dociera do Małopolski.

Z uwagi na to, że jego powrót do Polski wywołuje złość króla a kościelni doradcy pragną go wydalić z kraju, Łaski udaje się do Pińczowa i spotyka się w Krakowie z przedstawicielami protestantów. W Polsce, idee szwajcarskich reformatorów oraz francuza Jana Kalwina (1509-1564) odbiły się szerokim echem głównie w kręgach arystokratycznych, natomiast nauki Lutra w ogóle nie cieszyły się popularnością. Liczne ruchy protestanckie, do których zalicza się także braci czeskich, ruch, który wyłonił się z husytyzmu, osiągają coraz większe wpływy, są jednak niezorganizowane. Ich przedstawiciele widzą w Łaskim osobę, która może pełnić rolę osoby jednoczącej. Wiosną 1557 roku Łaski odwiedza księcia Radziwiłła w Wilnie, gdzie spotyka także króla Zygmunta. Wprawdzie ten przyjmuje go życzliwie i pozwala mu odprawiać nabożeństwa, jednak nie wyraża zgody na przeprowadzenie reformy Kościoła. Publiczne kazania Łaski głosi w Krakowie, ale tylko do momentu, w którym kapituła mu tego zabrania. Z tego powodu osiada w Pińczowie, przeprowadza tam synody i zgromadzenia pastorów oraz zakłada w nim małopolskie centrum reformowanych protestantów.

W Pińczowie Łaski zajmuje się podstawowymi strukturami Kościoła reformowanego w Polsce obejmującymi wybory seniorów i diakonów oraz wprowadzenie dyscypliny kościelnej. Jest także inicjatorem tłumaczenia biblii na język polski, sformułowania jednolitego wyznania wiary i wydania katechizmu na wzór „Małego Katechizmu Emdeńskiego“. W trzech latach jego działalności powstaje w Małopolsce 60 zborów reformowanych. Jego dążenia do zjednoczenia z protestantami w Wielkopolsce, z luteranami i braćmi czeskimi spełzły na niczym. Na ich przeszkodzie stał spór o Komunię Świętą. W tym czasie biskup warmiński Stanisław Hozjusz (1504-1579), jako przedstawiciel Kościoła katolickiego, publikuje pisma polemiczne przeciwko Łaskiemu, które sprawiają, że cała Polska pozostaje katolicka. W wyniku sporu dotyczącego Trójcy Świętej oraz boskiej natury Chrystusa dochodzi do podziału polskich reformowanych protestantów na Kościoły reformowany i unitariański. Łaski, od początku roku 1559 obłożnie chory, ogłasza pisma polemiczne wymierzone przeciwko Hozjuszowi. Umiera 8 stycznia 1560 roku w Pińczowie.

 

W Niemczech pamięć polskiego reformatora jest obecnie kultywowana w Bibliotece im. Jana Łaskiego (Johannes a Lasco Bibliothek) w Emden, bibliotece, która od 1995 roku znajduje się w miejscu jego działalności - w Wielkim Kościele w Emden. Nowoczesny budynek biblioteki jest wkomponowany w ruinę zniszczonego podczas II wojny światowej protestanckiego kościoła „Moederkerk“ (Kościół Matczyny, zdj. nr 6). Zbiory biblioteki obejmują dzieła sięgające aż do czasów Łaskiego. W 1559 roku prezbiter zboru reformowanego, Gerhard tom Camp, przekazał swój księgozbiór lokalnym duchownym, by mogli zagłębiać się w studia teologiczne. Początkowo biblioteka mieściła się w budynku prywatnym, a od powodzi w 1570 roku, zdziesiątkowany w jej wyniku księgozbiór przechowywano w Sali Konsystorialnej Wielkiego Kościoła. W 1574 zbiór wzbogaciła biblioteka Alberta Hardenberga, który siedem lat po śmierci Łaskiego, w 1567 roku, jako reformowany duchowny, został proboszczem Wielkiego Kościoła. Dzięki spuściznom teologów, zbiór biblioteczny w Emden rósł przez stulecia. W 1943 roku, w obawie przed bombardowaniami, został wywieziony z Wielkiego Kościoła. Dziś księgozbiór biblioteczny liczy 160 000 tytułów z dziedziny protestantyzmu reformowanego i historii religii wczesnego okresu nowożytnego oraz obejmuje liczne archiwalia i rękopisy.[27] Wśród nich znajdują się również rękopisy i pierwsze wydania publikacji Jana Łaskiego, a także jego portret z 1555 roku, który prawdopodobnie był inspiracją dla stworzenia miedziorytu sporządzonego dziesięć lat później przez Philipsa Galle‘a (zdjęcie tytułowe).[28] (c.d.n.)

 

Axel Feuß, listopad 2017 r.

 

 

Literatura przedmiotu:

1. Henning P. Jürgens, Jan Łaski 1499-1560. Europejczyk doby reformacji, tłum. Genowefa Olejnik, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 2006 (wydanie niemieckie: Henning P. Jürgens, Johannes a Lasco, 1499-1560 – ein Europäer des Reformationszeitalters, seria wydawnicza biblioteki „Johannes-a-Lasco-Bibliothek, Große Kirche Emden“, nr 2, Wuppertal 1999).

2. Henning P. Jürgens, Johannes a Lasco. Ein Leben in Büchern und Briefen. Eine Ausstellung der Johannes a Lasco Bibliothek, katalog wystawy, Wuppertal 1999.

3. Henning P. Jürgens, Johannes a Lasco in Ostfriesland. Der Werdegang eines europäischen Reformators, [seria] Spätmittelalter und Reformation, Neue Reihe 18, Tybinga 2002.

4. Christoph Strohm (red.), Johannes a Lasco (1499-1560). Polnischer Baron, Humanist und europäischer Reformator. Beiträge zum internationalen Symposium vom 14.-17. Oktober 1999 in der Johannes a Lasco Bibliothek Emden, Tybinga 2000.

5. Orte der Reformation. Emden, nr 13, opracowanie: J. Marius J. Lange van Ravenswaay, Klaas-Dieter Voß i Wolfgang Jahn, Lipsk 2014.

6. J. Marius J. Lange van Ravenwaay, Zeugnisse großer Geschichte, [w:] Die fantastischen Vier, [dodatek gazety] Politik und Kultur - Dossier „Reformationsjubiläum Nr. 2“, Berlin 2017, s. 48 i nast.