Jeremiasz Falck

Zdaniem Juliusa C. Blocka, Radnego Miejskiego w Gdańsku i autora wydanego tamże w roku 1890 i do dziś miarodajnego wykazu prac artysty, Jeremiasz Falck „urodzony w niemieckim mieście, był niemieckim artystą. […] Jednak wyłączną zasługą naszych wschodnich sąsiadów, Polaków, jest odnalezienie dzieł Falcka dzięki kontynuowanym z wielkim zapałem badaniom oraz przekazywanie o tym wiadomości. I to może być powodem, o czym już wspomniano, że Falck był przez nich uważany za polskiego artystę. Niemniej jednak tylko niektóre arkusze sygnował dopisując ‚Polonus‘, na innych określał się jako ‚Gedanensins‘ a na niektórych spośród tych, które powstały w Sztokholmie, jako ‚Sueciae Calcographus‘.“ (PDF, Block, s. 12 i nast.) W niemieckich kolekcjach i publikacjach zwykle stosuje się niemiecką wersję jego imienia Jeremias, a w polskich wersję polską Jeremiasz. Oczywiście również Blockowi nie uszło uwadze, że Falck nie był wyznania luterańskiego, lecz był reformowanym ewangelikiem. Nie wyklucza to wprawdzie jego niemieckiego pochodzenia, ale jest mało prawdopodobne, że tak właśnie było, albowiem jego nazwisko - zarówno w 1646 roku jak i w roku 1649 - zostało podane w księdze chrztów kościoła ewangelicko-reformowanego pod wezwaniem św. Piotra i Pawła w Gdańsku, głównego kościoła gdańskich kalwinów, jako nazwisko ojca chrzestnego. W tym samym kościele w 1650 roku wziął ślub z Anną, córką kupca Arnolda Mercatora, oraz w 1671 roku został pochowany pod kościelną płytą nagrobną (PDF, Block, s. 7 i nast., 12).[1]

Wyznanie ewangelicko-reformowane zaczęło rozpowszechniać się w licznych krajach Europy od połowy XVI w. na skutek działań szwajcarskich reformatorów religijnych - Huldrycha Zwingliego (1484-1531) i Jana Kalwina (1509-1564). Pierwszą reformowaną parafię w Gdańsku założyło kilkuset Holendrów, którzy przybyli tu w latach 1567-1570, szukając schronienia przed prześladowaniami religijnymi namiestnika hiszpańskich Niderlandów Ferdynanda księcia Alby (1507-1582), i jako obcokrajowcy osiedli poza obrębem miasta, między innymi w Nowym Dworze. W 1587 roku w gdańskich kościołach było już czternastu kalwińskich kaznodziejów. Od 1600 roku Holendrzy przyjmowali komunię udzielaną w kościele św. Trójcy przez kapłana z kościoła św. Piotra i Pawła, przy którym w tym czasie mieściła się gmina ewangelicko-reformowana.[2] Rodowód Jeremiasza prowadzi aż do niejakiego Franza Falcka, zmarłego w 1590 roku w Toruniu.[3]

W roku 1646 i 1649 Jeremiasz pospołu z Holendrami trzymał do chrztu dzieci. W księdze chrztów kościoła św. Piotra i Pawła pod datą 18 września 1646 roku odnotowano, że był chrzestnym dziecka swojego brata Hansa. Matkami chrzestnymi były Anna Hondius, córka mieszkającego od 1636 roku w Gdańsku holenderskiego miedziorytnika Willema Hondiusa (1597-1652/58), oraz Anna Mercator (1620-1672), córka kupca Arnolda Mercatora († 1641) i wnuczka pochodzącego z Flandrii kartografa Gerharda Mercatora (1512-1594). Willem Hondius był prawdopodobnie nauczycielem Jeremiasza. Z kolei 25 lutego przejął - w miejsce Arndta Mercatora - ojcostwo chrzestne syna Petera oraz Elisabethy Bexów (PDF, Block, s. 7). Rok później, 9 czerwca 1650 roku, poślubił Annę Mercator (PDF, Block, s. 8). Zważywszy, że podczas wszelkich tego rodzaju kościelnych uroczystości rodzinnych udzielano Komunii Świętej, co nie było dopuszczalne w przypadku wiernych innych wyznań, również pochodzenie Falcka z rodziny holenderskiej można uznać za oczywiste. Hans Falck, z zawodu nożownik, mieszkał faktycznie „w Nowym Dworze“ (PDF, Block, s. 7). Późniejsze pokolenia rodziny Falcków pozostały wierne wyznaniu reformowanemu i kościołowi św. Piotra i Pawła, choć czuły się one jednak bardziej przynależne do niemieckiej klasy średniej i wyższej w Gdańsku, jak było to na przykład w przypadku Johannesa Daniela Falka Starszego (1737-1808), perukarza i nadzorcy ubogich, który ożenił się z kobietą pochodzącą z hugenockiej rodziny należącej do gminy francusko-reformowanej, oraz jego syna Johannesa Daniela Falka (1768-1826), świeckiego teologa, pisarza i autora pieśni kościelnych.[4]

 

Fakt, że Jeremiasz Falck pobierał pierwsze nauki u rytownika Willema Hondiusa nie został wprawdzie potwierdzony, jednak z uwagi na powiązania rodzinne a także stylistyczną bliskość portretów Falcka i Hondiusa wydaje się to co najmniej prawdopodobne. W latach od 1639 do 1645 Falck mieszkał i pracował w Paryżu, gdzie tworzył prace nawiązujące stylistycznie do sztuki francuskiej i holenderskiej, uprawianej chociażby w pracowniach grafiki i malarstwa takich artystów jak: Abraham Bosse (1602/04-1676), François Chauveau (1613-1676) czy Cornelis Bloemaert (1603-1692). Współpracował z czołowymi paryskimi artystami i wydawcami, wśród których znajdowały się takie postacie jak: pochodzący z Lejdy malarz Justus van Egmont (1601-1674), holenderski miedziorytnik Guillaume de Gheyn (*ok. 1610), paryski malarz nadworny i marszand Jean Le Blond (ok. 1636-1709), czynni zawodowo w Paryżu od połowy wieku miedziorytnicy Jean-Baptiste Humbelot, François Mazot i Jérôme David (ok. 1605-1670), księgarz, marszand, wydawca, rytownik i malarz François Langlois (L'Anglois) zwany Chartres lub Ciartres (1588-1647), a także flamandzki rytownik i wydawca Herman Weyen (1638-1669).

Możemy wyjść z założenia, że w pierwszych latach w Paryżu Falck pracował w warsztatach pod kierunkiem osiadłych tam miedziorytników i, jako że był uznawany za niedoświadczonego, nie wolno mu było sygnować swoim nazwiskiem wykonanych przez siebie sztychów. Do tych wczesnych prac zalicza się podręcznik do nauki rysunku lub wzornik dla miedziorytników, zawierający 23 ryciny przedstawiające szczegóły anatomiczne oraz męskie i żeńskie popiersia według rysunków mieszkającego w Bolonii malarza Giovanniego Francesca Barbieriego zwanego Guercinem (1591-1666), które zostały wyrytowane przez Falcka, ale nie są przez niego sygnowane. Podręcznik pod tytułem „Livre de Portraiture“ wydał Weyen w 1641 roku w Paryżu (Block, poz. 172). W 1890 roku, roku wydania publikacji Blocka zawierającej rejestr wszystkich prac Falcka, kompletny egzemplarz podręcznika znajdował się w muzeum w Poznaniu; obecnie jego niepełne wydanie posiada biblioteka Uniwersytetu w Heidelbergu (zob. PDF).

Począwszy od roku 1642 Falck rytował portrety członków francuskiej rodziny królewskiej na podstawie obrazów flamandzkiego malarza Justusa van Egmonta, który w roku 1628, po naukach w Antwerpii oraz pracy w pracowni Petera Paula Rubensa (1577-1649), wyjechał do Paryża, gdzie był malarzem nadwornym królów Francji - Ludwika XIII i Ludwika XIV. Pierwszym portretem z tej serii był prawdopodobnie wizerunek bratanicy Ludwika XIII, Anny Marii Ludwiki d’Orléans (1627-1693), na którym jej królewskie pochodzenie wyraźnie podkreślają korona, gronostajowa peleryna i lilie francuskie wyhaftowane na sukni. Twórca obrazu, na którego podstawie wykonano sztych, został wymieniony w wersji francuskiej jako Justus d’Egmont a także jako wydawca wraz z paryskim adresem; Falck sygnował ją skrótem „F. sculpsit“ oznaczającym „Falck rytował“ (Block, poz. 210, zdj. nr 1). W 1643 roku powstały portrety króla Ludwika XIII (1601-1643) (Block, poz. 259, zdj. nr 2) oraz Anny Austriaczki (1601-1666), określonej w opisie ryciny jako królowej Francji i Nawarry, właściwie Anny Marii Maurycji - infantki hiszpańskiej, arcyksiężnej austriackiej, od 1615 roku żony króla Francji Ludwika XIII oraz w latach 1643-1651 regentki Francji w imieniu swojego nieletniego syna Ludwika XIV (Block, poz. 209, zdj. nr 3). Na obu rycinach podany jest Egmont jako malarz pierwowzoru i wydawca; rytownik sygnował je dumnie swoim pełnym nazwiskiem: „Falck fecit“, czyli „Falck wykonał“. Dwie kolejne ryciny, przedstawiające Ludwika XIII na koniu, z których jedna została wykonana na podstawie obrazu Jeana Le Blonda, widział Block w polskich zbiorach, a mianowicie w Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie oraz w kolekcji Mieczysława Gwalberta Pawlikowskiego (1834-1903) we Lwowie. Portret Ludwika XIV. jako dziecka, przedstawionego z umieszczoną nad jego głową królewską koroną, w gronostajowym płaszczu i z berłem w ręku, wykonał Falck w 1646 roku na podstawie obrazu Egmonta; jedną odbitkę z następnego roku widział Block w Muzeum Czartoryskich, jedna znajduje się obecnie w Muzeum Brytyjskim w Londynie (Block, poz. 262, zdj. nr 4). Portret bez sygnatury Falcka, to wykonany w 1645 roku wizerunek Ludwiki Marii Gonzagi, która w tym samym roku poślubiła Władysława IV Wazę i tym samym została królową Polski. Urodziła się w Paryżu jako Luisa Maria Gonzaga (1611-1667). W roku 1627 miała wyjść za mąż za księcia Orleanu, jednak król Francji nie wyraził na to zgody. W 1640 roku założyła salon literacki w Paryżu i spotkała brata króla Polski, Jana II Kazimierza Wazę. Gdy trzy lata po ślubie Władysław IV umarł, wyszła za mąż za Jana i ponownie została królową Polski, wielką księżną Litwy i tytularną królową Szwecji (Block, poz. 258, zdj. nr 5). 

 

W tym samym czasie Falck rytował serię portretów postaci historycznych lub zmarłych w ostatnich dziesięcioleciach osobistości, między innymi w 1644 roku portrety: pochodzącego z Torunia astronoma Mikołaja Kopernika (1473-1543, Block, poz. 227, zdj. nr 6) oraz duńskiego astronoma Tycha Brahego (1546-1601, Block, poz. 214, zdj. nr 7), oba według nieznanych oryginałów. Prawdopodobnie w roku 1645 powstał wizerunek orientalnego księcia używającego tytuł „Gran Mogor“, przedstawiający przypuszczalnie Wielkiego Mogoła Indii, Akbara Wielkiego (1542-1605), według obrazu Claude'a Vignona (1593-1670). Rycina pochodzi z wydanego przez Françoisa Langloisa cyklu co najmniej dwudziestu pięciu arkuszy przedstawiających „różne męskie postaci historyczne“, z których tylko jeden rytował Falck (Block, poz. 268, zdj. nr 8). Również w roku 1645 powstały dwa następne portrety na podstawie nieznanych oryginałów. Pierwszy holenderskiego kartografa i wydawcy Willema Blaeu'a (1571-1638, Block, poz. 211, zdj. nr 9) a drugi flamandzkiego anatoma, chirurga i botanika Adriaana van den Spiegla (1578-1625), który jednocześnie został wykorzystany jako strona tytułowa jego dwutomowego dzieła „Opera omnia“ wydanego w tym samym roku w Amsterdamie (Block, poz. 282, zdj. nr 10).

Również w Paryżu powstały prawie wszystkie ryciny Falcka przedstawiające sceny mitologiczne i alegoryczne. Do mitologii greckiej i rzymskiej nawiązał w wykonanym przez siebie cyklu sześciu rycin z przedstawieniami Junony, Ateny, Wenus, Diany, Flory i Parysa (Block, poz. 55-60). Block widział je wszystkie w Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Do cykli ukazujących przedstawienia alegoryczne zalicza się ryciny przedstawiające „Dwanaście miesięcy“, „Pięć zmysłów“, „Cztery pory roku“, „Cztery pory dnia“, „Cztery epoki“, „Cztery części świata“, „Cztery żywioły“ oraz „Cztery strony świata“; zwykle były one wykonane w kilku seriach (Block, poz. 69-154). Ryciny „Styczeń“ i „Marzec“ z cyklu „Dwanaście miesięcy“ według obrazów Joachima von Sandrarta (1606-1688) znajdują się w licznych europejskich zbiorach, a w Niemczech są dziś prezentowane w Staatsgalerie im Neuen Schloss Schleißheim (Block, poz. 81, 82, zdj. nr 11, 12). Do alegorii pór dnia zalicza się też nadal często spotykaną rycinę pod tytułem „Alegoria dnia“. Widać na niej kędzierzawego młodzieńca na tle krajobrazu (podobnie jak na obrazie Sandrarta, na podstawie którego została wykonana), prawą ręką sypiącego kwiaty a w lewej trzymającego pochodnię (Block, poz. 83, zdj. nr 13). Cztery ryciny z pierwszej serii cyklu „Cztery pory dnia“ przedstawiają rzymskie boginie Aurorę, Wenus, Dianę i Prozerpinę z ich atrybutami oraz w strojach i fryzurach z czasów Falcka, będące personifikacjami poranka, południa, wieczoru i nocy (Block, poz. 115-118, zdj. nr 14-17). Seria ta, podobnie jak i druga i trzecia seria tego cyklu, została wydana przez Jeana Le Blonda, a Block widział ją w Muzeum Czartoryskich i w kolekcji Pawlikowskiego (Block, poz. 119-126). W wydawnictwie Le Blonda ukazała się również jedna seria cyklu „Cztery pory roku“, uosobionych przez zakochane pary w siedemnastowiecznych strojach z kwiatami, kłosami zboża, jabłkami i winogronami a także trójzębem, prawdopodobnie do polowania na ryby (Block, poz. 101-104, zdj. nr 18-21). Wydany także przez Le Blonda cykl „Cztery strony świata“, zwany również „Cztery monarchie“, zawiera ryciny przedstawiające króli i cesarzy Asyryjczyków, Medów, Greków i Rzymian w wyidealizowanych i dramatycznych pozach oraz w fikcyjnych szatach antycznych. Zostały one wykonane na podstawie obrazów Claude'a Vignona (Block, poz. 151-154, zdj. nr 22-25).

 

Z paryskiego okresu twórczości Falcka zachowała się spora ilość przedstawień o tematyce religijnej: rycinę „Narodziny Chrystusa“ rytował rzekomo na podstawie obrazu Paola Veronesego (1528-1588) (Block, poz. 3). Ryciny „Maria jako Królowa Niebios“ i „Adoracja pasterzy“ według Jacopa Palmy (przypuszczalnie Młodszego zwanego Palma il Giovane, 1548-1628) widział Block w kolekcji Pawlikowskiego we Lwowie, a „Pannę z Jezusem“ według Justusa van Egmonta w muzeum we Wrocławiu (Block, poz. 5, 7, 11). „Pannę Marię z Jezusem i Janem Chrzcicielem jako dziecko“ rytował Falck na podstawie obrazu francusko-flamandzkiego malarza Jacques'a Stelli (1596-1657), nadwornego malarza Ludwika XIII. Za czasów Blocka rycina znajdowała się w jednej z amsterdamskich kolekcji, natomiast dziś, co najmniej podobna wersja, znajduje się w Dunedin Public Art Gallery w Nowej Zelandii (Block, poz. 12, zdj. nr 26). Pracę „Święty Jan Chrzciciel jako dziecko“ widział Block w kolekcji Pawlikowskiego; „Chrzest Chrystusa“ powstał prawdopodobnie na podstawie obrazu Tycjana (1488/90-1576) (Block, poz. 13, 15). Miedzioryt „Chrystus na Górze Oliwnej“ przedstawiający rzeszę aniołów prezentujących Narzędzia Męki Pańskiej, wydany przez Le Blonda, sporządził Falck na podstawie obrazu włoskiego malarza Guida Reniego (1575-1642) (Block, poz. 16, zdj. nr 27). „Wyszydzenie i cierniem ukoronowanie Chrystusa“ (Block, poz. 17; zdjęcie tytułowe) rytował na podstawie obrazu Antona van Dycka (1599-1641), który znajduje się w Prado w Madrycie, jednak w wersji, w której w miejscu stojącego z lewej strony żołnierza odzianego w skórę zwierzęcą jest atakujący pies. Rycina „Wielkie Ukrzyżowanie“, również według obrazu van Dycka, znajdująca się obecnie w Amsterdamie, była za czasów Blocka przechowywana w Muzeum Polskim w Rapperswilu (Block, poz. 21).[5] Rycinę pod tytułem „Złożenie Chrystusa do grobu“ wykonał Falck na podstawie obrazu nieznanego autora, a Block widział jej odbitki w Muzeum Czartoryskich i w kolekcji Pawlikowskiego; obecnie jeden egzemplarz jest przechowywany w Rijksmuseum w Amsterdamie (Block, poz. 22, zdj. nr 28). W Paryżu Falck stworzył poza tym dużą ilość wizerunków świętych (Block, poz. 27, 28, 30-33): czy też wreszcie „Czterech Ewangelistów“ w owalnych obwódkach przedstawionych w trakcie pisania z ich atrybutami według obrazów Pietera van Mola (1599-1650) - malarza pochodzącego z Antwerpii, który od 1631 roku prowadził pracownię w Paryżu i w roku 1637 został malarzem nadwornym Ludwika XIII (Block, poz. 34-37, zdj. nr 29 a-d), serię rycin przedstawiających „Dwunastu proroków“ wydaną przez Le Blonda (Block, poz. 38-49) oraz portrety świętych kobiet: Marii Magdaleny, Katarzyny Aleksandryjskiej, Genowefy z Paryża i Klary z Asyżu, wykonanych na podstawie obrazów różnych malarzy i wydanych przez różnych wydawców (Block, poz. 50-53).

Falck wrócił do Gdańska w 1646 roku i pozostał tam na 3 lata, co potwierdzają wspomniane powyżej wpisy w księgach chrztów kościoła św. Piotra i Pawła. W roku 1649 został powołany na dwór królewski w Sztokholmie za sprawą Le Blonda, agenta artystycznego szwedzkiej królowej Krystyny. Z księgi Królewskiej Kamery Skarbowej, opublikowanej w „Albumie Muzeum Narodowego w Rapperswilu“ w roku 1876 (PDF, Block, s. 8), dowiadujemy się, że już w roku 1649 wypłacono artyście wynagrodzenie w wysokości 900 talarów w srebrnych monetach. W 1650 roku udał się do Gdańska na swój ślub z Anną Mercator, po którym wraz z żoną wrócił do Sztokholmu.

 

W okresie gdańskim powstawały wyłącznie prace ściśle nawiązujące tematyką do miasta, wśród nich jedyne przedstawienia architektoniczne artysty, a także strony tytułowe książek i portrety. Z okazji przyjazdu do Gdańska właśnie poślubionych małżonków, pary królewskiej Władysława IV Wazy i Ludwiki Marii Gonzagi, wybudowano w mieście trzy okazałe bramy triumfalne zaprojektowane przez gdańskiego malarza Adolfa Boya (1612-1680?). Zarówno Falck jak i Willem Hondius pozostawili potomnym miedzioryty, na których są one przedstawione.[6] Falck pokazał mały łuk triumfalny z Atlasem i Herkulesem. Ponad nim widać tęczę a w niej miasto Gdańsk i promieniste słońce. Rycina jest opatrzona nazwiskiem „Boy“ jako twórcy szkicu i sygnowana przez Falcka - po raz pierwszy z dopiskiem „Polonus“ (Block, poz. 192, zdj. nr 30). Okrągłe obrazy umieszczone na obu bocznych cokołach są przedstawione bardziej szczegółowo na innym sztychu (Block, poz. 193). Drugą bramę tworzą dwie smukłe piramidy udekorowane girlandą z kwiatów i owoców oraz orłem w koronie z rozpostartymi skrzydłami, obok których stoją rzeźby przedstawiające Apolla i Dianę (Block, poz. 194, zdj. nr 31). Również w tym przypadku, szczegółowe przedstawienia obrazów na cokołach zachowały się na innym sztychu (Block, poz. 195). Miedziane płyty obu rycin znajdowały się za czasów Blocka w gdańskim ratuszu. Wygląd trzeciej bramy zachował się na rycinie tytułowej wykonanej przez Falcka do publikacji z opisem tej tymczasowej budowy Andreasa Scato, która ukazała się w 1646 roku w Gdańsku. Na bocznych kolumnach ozdobionych herbami prowincji znajdują się dwa kobiece bóstwa: z lewej bóstwo zwycięstwa z herbem Polski, z prawej bóstwo pokoju z herbem Szwecji. Obie trzymają umieszczony między nimi portret króla Władysława IV w wieńcu laurowym. Przed bramą kucają spętani zakładnicy ludów podbitych przez Władysława (Block, poz. 196, zdj. nr 32).

W 1647 roku Falck wykonał rycinę tytułową do książki zawierającej teksty mów polsko-litewskiego męża stanu Jerzego Ossolińskiego (1595-1650), wygłoszonych przez niego przed papieżem Urbanem VIII oraz świeckimi władcami w ramach misji dyplomatycznej zleconej mu przez polskich królów Zygmunta III Wazę (1595-1632) i Władysława IV Wazę (1595-1648). Ossoliński, od roku 1630 piastujący urząd podskarbiego nadwornego koronnego, otrzymał w roku 1633 od papieża Urbana tytuł księcia na Ossolinie a w 1634 roku cesarz Ferdynand II (1578-1637) nadał mu tytuł księcia Świętego Cesarstwa Rzymskiego. W 1635 roku w Sztumsdorfie [Sztumska Wieś] w Prusach podpisał rozejm pomiędzy Polską a Szwecją, a w 1636 roku, na zjeździe Reichstagu [Sejm Świętego Cesarstwa Rzymskiego] w Ratyzbonie, podpisywał intercyzę między Władysławem IV i jego pierwszą żoną, Cecylią Renatą Habsburżanką. W 1641 roku udał się ponownie do papieża do Rzymu w celu omówienia planów polskiej polityki zagranicznej. Rycina, przypisana Falckowi przez historyka i publicystę Józefa Ignacego Kraszewskiego (1812-1887), pokazuje Ossolińskiego klęczącego przed papieżem. Książkę wydał gdański księgarz i wydawca Georg Förster (1615?-1660) (Block, poz. 203, zdj. nr 33). W tym samym roku Falck wykonał rycinę tytułową do dzieła Jana Heweliusza (1611-1687) pod tytułem „Selenographia sive Lunae Descriptio“ (Selenografia: lub opisanie księżyca). Zawiera ono pierwsze mapy księżyca sporządzone na podstawie własnych obserwacji astronoma i dedykowane jest Władysławowi IV. Na stronie tytułowej widać stojących z prawej i lewej strony opisu astronomów - Galileusza i Alhazena, a między cokołami panoramę i herb miasta Gdańska. Rycina została wykonana na podstawie rysunku Boya i sygnowana przez Falcka z dopiskiem „Polonus“, jako jej rytownika; ukazała się w Gdańsku za sprawą księgarza i wydawcy Andreasa Hünefelda (1606-1652, Block, poz. 197, zdj. nr 34). Po opisanej stronie tytułowej dzieła następuje podwójna strona a po niej portret Heweliusza rytowany przez Falcka na podstawie obrazu gdańskiego malarza Helmicha van Tweenhuysena II (zwanego również Twenhusen lub Iwenhusen, 1598/1604-1673), który był wydany również jako samodzielny arkusz (Block, poz. 245, zdj. nr 35). W tym samym roku powstał portret Fryderyka Wilhelma Brandenburskiego (1620-1688) wykonany prawdopodobnie na podstawie obrazu Govaerta Flincka[7] (1615-1660) i wydany przez Förstera w Gdańsku (Block, poz. 237, zdj. nr 36). W następnym roku został wykonany wizerunek Daniela Dilgera (1572-1643), luterańskiego teologa i pastora w kościele Mariackim w Gdańsku, na podstawie obrazu gdańskiego malarza Salomona Wegnera (ok. 1580-ok. 1649, Block, poz. 230, zdj. nr 37).

 

W 1649 roku, pracując na dworze szwedzkim w Sztokholmie, Falck wykonał miedzioryty portretów pochodzącego z Holandii malarza Davida Becka (1621-1656), któremu dwa lata wcześniej królowa Krystyna (1626-1689) nadała tytuł malarza nadwornego. Wśród nich znajdują się wizerunki samej królowej (Block, poz. 222, 223, zdj. nr 38) a także portrety: Karola Gustawa (1622-1660) - księcia Palatynatu Reńskiego, w 1649 roku mianowanego na następcę tronu szwedzkiego, późniejszego króla Karola X Gustawa (Block, poz. 216, 217, zdj. nr 39),[8] Magnusa Gabriela De la Gardie (1622-1686) - szwedzkiego męża stanu i dowódcy, pułkownika straży przybocznej królowej, szwagra Karola Gustawa i gubernatora generalnego szwedzkiej Liwonii (Block, poz. 240, zdj. nr 40), Louisa de Geera (1587-1652) - kupca i przedsiębiorcy pochodzącego z Holandii, od 1627 roku mieszkającego w Szwecji i robiącego interesy z koroną Szwecji (Block, poz. 242, zdj. nr 41), oraz Lennarta Torstenssona, hrabiego Ortali (1603-1651) - szwedzkiego dowódcy, feldmarszałka i od 1648 roku gubernatora generalnego zachodnich prowincji kraju (Block, poz. 284, zdj. nr 42). Falck prowadził pracownię na zamku i pełnił funkcję wydawcy wykonanych przez siebie rycin. W 1650 roku królowa Krystyna nadała mu tytuł nadwornego rytownika, później został także urzędnikiem z roczną pensją 6000 talarów szwedzkich (PDF, Block, s. 9). Odtąd sygnował również teksty swoim nazwiskiem z dopiskiem „S.R.M. Sveciae Chalcographus“. Regularnie podróżował do Gdańska by realizować zamówienia na portrety. Dnia 3 stycznia 1653 roku przyszła na świat jego córka Anna Magdalena. Jej chrzest odbył się w Sztokholmie. Po abdykacji królowej Krystyny w roku 1654 i przejęciu korony szwedzkiej przez jej kuzyna Karola X Gustawa, Falck stracił swoje stanowisko i powrócił do Gdańska.

W trakcie pobytu w Sztokholmie Falck wykonywał jeszcze inne miedzioryty, zazwyczaj na podstawie portretów Becka, w przeważającej mierze przedstawiających szwedzkich oficerów i dowódców, którzy brali udział w wojnach północnych i w wojnie trzydziestoletniej: w 1650 roku portret szwedzkiego admirała i ministra skarbu Gabriela Bengtssona Oxenstierny, hrabiego Korsholmu z rodu Wazów (1586-1656, Block, poz. 273, zdj. nr 43); w 1651 roku portrety: hrabiego Roberta Douglasa (1611-1662) - szwedzkiego feldmarszałka (Block, poz. 231, zdj. nr 44), Friedricha Christopha von Hammersteina (1608-1685) - szwedzkiego generała (Block, poz. 244, zdj. nr 45), Gustawa Karlssona Horna, hrabiego Björneborga (1592-1657) - szwedzkiego dowódcy (Block, poz. 246, zdj. nr 46), hrabiego Hansa Christopha von Königsmarcka (1600-1663) - szwedzkiego pułkownika, który od roku 1642, wraz z Torstenssonem brał udział w bitwach na Śląsku i w Saksonii, a w 1648 roku walczył po stronie szwedzkiej w Palatynacie, Dolnej Saksonii, Westfalii, Frankonii oraz w Bohemii [Czechy], po czym (co odnotowuje Falck) został mianowany feldmarszałkiem i otrzymał tytuł hrabiego Westerwik i Stegholmu (Block, poz. 250, zdj. nr 47),[9] Axela Lilliego (1603-1662) - szwedzkiego pułkownika, również walczącego u boku Torstenssona, który po bitwie pod Breitenfeldem w roku 1642 został komendantem Lipska i gubernatorem Marchii Miśnieńskiej oraz któremu królowa Krystyna w roku 1651 nadała tytuł hrabiego Lesstry i Skötrop (Block, poz. 255, zdj. nr 48), Arvida Wittenberga (1606-1657) - hrabiego Debern i Neuburga, od 1639 roku generała-majora szwedzkiej armii, który walczył na Śląsku i Pomorzu (Block, poz. 292, zdj. nr 49); w 1652 roku portret Axela Oxenstierny (1583-1654) - szwedzkiego kanclerza w 1612 r., namiestnika Rygi w 1622 r., kanclerza Uniwersytetu w Uppsali w 1645 r. (Block, poz. 272, zdj. nr 50); w 1653 roku kolejny portret królowej Krystyny, którego istnienie kwestionował Block, choć jeden egzemplarz ryciny znajduje się w Teylers Museum w Haarlemie (Block, poz. 224, zdj. nr 51); w 1654 roku kolejny okazały i pełen przepychu portret Karola Gustawa, tym razem jako króla Szwecji Karola X Gustawa w kirysie i gronostajowym płaszczu, otoczony wieńcem laurowym z wplecionymi gałązkami dębu (Block, poz. 218, zdj. nr 52), sygnowany jedynie nazwiskiem „Falck“, ponieważ Karol nie ponowił nadanego mu wcześniej przywileju posługiwania się tytułem nadwornego rytownika; w 1655 roku dużego formatu portret konny szwedzkiego feldmarszałka i radcy Karola Gustawa Wrangla (1613–1676) według obrazu hamburskiego malarza Davida Klöcker Ehrenstrahla (1629-1698), przybyłego do Sztokholmu w świcie Wrangla w roku 1652, który wisiał w zamku Skokloster.[10] Jest to pierwsza rycina sygnowana pełnym imieniem i nazwiskiem: „Jeremias Falck“ (Block, poz. 295, zdj. nr 53).

 

Podczas swoich pobytów w Gdańsku, w latach 1650-1654, Falck rytował portrety polskiej arystokracji, najczęściej na podstawie obrazów gdańskiego malarza Daniela Schultza (Młodszego, 1615-1683), który w latach 1649-1660 był malarzem nadwornym polskich królów Jana II Kazimierza Wazy, Michała Korybuta Wiśniowieckiego oraz Jana III Sobieskiego: w 1650 roku portret dwa lata wcześniej zmarłego Władysława IV, wydany przez Förstera w Gdańsku (Block, poz. 293, zdj. nr 54); w 1652 roku portrety zrealizowane w Sztokholmie: Macieja Łubieńskiego (1572-1652) - arcybiskupa gnieźnieńskiego (Block, poz. 256, zdj. nr 55), Achacego Przyłęckiego (ok. 1630-1656) - krakowskiego urzędnika i kasztelana oświęcimskiego (Block, poz. 274, zdj. nr 56) oraz Hieronima Radziejowskiego (1612-1667) - polityka, dyplomaty i dowódcy wojskowego, który po spisku przeciwko królowi polskiemu musiał w roku 1652 udać się na banicję do Szwecji (Block, poz. 276, zdj. nr 57); w 1653 roku portrety: Jerzego Sebastiana Lubomirskiego (1616-1667) - generała podczas wojen Polski i Litwy z Kozakami, Cesarstwem Rosyjskim, Szwecją pod panowaniem Karola X Gustawa i z Siedmiogrodem (Block, poz. 257, zdj. nr 58) oraz Łukasza Opalińskiego (Starszego, 1581–1654) - kasztelana poznańskiego od 1615 roku, marszałka wielkiego koronnego i wojewody rawskiego w latach 1634-50 (Block, poz. 270, zdj. nr 59), oba wydane przez Förstera; w 1654 roku portret Bogusława Radziwiłła (1620-1669) - księcia na Birżach i Dubinkach, od roku 1648 żyjącego na dworze Jana II w Warszawie, który w 1651 roku dowodził zwycięskimi oddziałami w bitwie z Kozakami pod Beresteczkiem, również ten portret wydał Förster (Block, poz. 277, zdj. nr 60).

W Gdańsku, prawdopodobnie w tym samym roku, powstał szereg portretów polskiej arystokracji bez daty, które wydał Georg Förster; niektóre z nich Falck sygnował z dopiskiem „Polonus“. Są wśród nich portrety: Piotra Gembickiego (1585-1657) - kanclerza wielkiego koronnego na dworze Władysława IV od 1638 r. i biskupa krakowskiego od 1642 r. (Block, poz. 243, zdj. nr 61), Andrzeja Leszczyńskiego (1608-1658) - podkanclerza koronnego od 1645 r. i biskupa chełmińskiego od 1646 r. (Block, poz. 252, zdj. nr 62), hrabiego Bogusława Leszczyńskiego (1614–1659) - starosty wielkopolskiego od 1642 r., podskarbiego wielkiego koronnego w latach 1650-1658 (Block, poz. 253, zdj. nr 63), Wacława Leszczyńskiego (1576-1628) - kanclerza wielkiego koronnego od 1625 r., starosty wielkopolskiego od 1628 r. (Block, poz. 254, Abb. 64), Jerzego Ossolińskiego (1595-1650) - polsko-litewskiego męża stanu i kanclerza wielkiego koronnego od 1643 r. (Block, poz. 271, zdj. nr 65), Jerzego Tyszkiewicza (1596-1656) - biskupa wileńskiego od 1649 r. (Block, poz. 286, zdj. nr 66), oraz portret pochodzącego z Amsterdamu malarza Helmicha van Tweenhuysena II, który został wykonany na podstawie możliwe, że autoportretu pędzla samego malarza (Block, poz. 249, zdj. nr 67).

W 1655 roku, w obawie przed ewentualnymi działaniami wojennymi II wojny północnej pomiędzy Polską i Szwecją również na terenie Gdańska, Falck, Hondius i Förster w popłochu opuścili miasto. Po abdykacji królowej Szwecji Krystyny w 1654 roku, polski król Jan II Kazimierz, prawnuk szwedzkiego króla Gustawa I (1496-1560) i ostatni żyjący członek rodu Wazów, wystąpił z roszczeniem do tronu szwedzkiego. Drugą przyczyną wojny między Szwecją a Polską była walka o hegemonię na Morzu Bałtyckim. W lipcu 1655 roku 14-tysięczna armia pod dowództwem szwedzkiego feldmarszałka Arvida Wittenberga (zdj. nr 49) wkroczyła z Pomorza do Polski, gdzie w bitwie pod Ujściem przeciwstawiło się jej 13 000 żołnierzy wojsk polskich i 1400 chłopów. Szwedzki król Karol X Gustaw (zdj. nr 52) zajął Polskę, sprowadzając 15-tysięczną armię. Falck udał się do Kopenhagi z oczywistym zamiarem ubiegania się o posadę na duńskim dworze. Tam wykonał okazały portret Fryderyka III, króla Danii i Norwegii (1609-1670) w zbroi i płaszczu gronostajowym, otoczony wieńcem laurowym, którego odbitki ukazywały się jeszcze rok później w Hamburgu (Block, poz. 236, zdj. nr 68).

 

Jego starania o posadę w Kopenhadze spełzły jednak na niczym, dlatego Falck postanowił wyjechać do Amsterdamu - być może za radą holenderskich artystów i wydawców, których znał z czasów paryskich. W Amsterdamie znalazł pracę u kupca i kolekcjonera sztuki Gerrita Reynsta (1599-1658), który grupie miedziorytników zlecił utrwalenie eksponatów swojej kolekcji na rycinach. Wśród wybrańców znaleźli się: Cornelis II. van Dalen, Cornelis Visscher, Pieter Pietersz. Holsteyn, Jan Lutma oraz Theodor Matham[11] (Block dodaje jeszcze takich artystów jak Jacob Matham i Schelte Adamsz. à Bolswert, PDF, s. 10). W roku 1625 Reynst wraz ze swoim bratem Janem (1601-1646) zaczął gromadzić te prace w Wenecji, a po śmierci brata udostępnił je amsterdamskiej publiczności. Zbiór tychże rycin pozostał jednak niedokończony, po tym jak w roku 1658 burmistrz Amsterdamu Reynst utopił się w kanale przed swoim domem - „zginął marnie“, jak w grudniu tego samego roku pisał Falck już z Hamburga w liście do Jana Heweliusza w Gdańsku (PDF, Block, s. 11). Trzydzieści cztery miedzioryty według obrazów z kolekcji Reynsta,[12] z których 13 wykonał Falck, ukazały się w publikacji Cornelisa Visschera z 1660 roku.[13] W tym czasie wdowa po Reynście sprzedała eksponaty ze zbioru męża kolekcjonerom w całej Europie oraz Holenderskim Stanom Generalnym. W 1660 roku Stany Generalne przekazały 24 obrazy w prezencie (tak zwany „holenderski dar/Dutch Gift“) królowi Anglii Karolowi II, zamierzając w ten sposób poprawić stosunki między obydwoma krajami. Falck udał się jednak do Hamburga, i to już w roku 1657, co potwierdza portret Christiana Woldenberga - wykładającego w Rostocku profesora prawa, który jest datowany właśnie na ten rok. Za pracę u Reynsta Falck otrzymał honorarium w wysokości 2600 guldenów, jak sam napisał Heweliuszowi.

Miedzioryty, które powstały w Amsterdamie w latach 1655-1657, stanowią reprodukcje obrazów ze zbioru zwanego „Cabinet Reynst“, które obecnie znajdują się w zbiorach na całym świecie. Informacje o autorach oryginalnych obrazów podanych przez Falcka na jego sztychach częściowo znacznie odbiegają od tych, które w międzyczasie zostały zweryfikowane dzięki prowadzonym odtąd badaniom historyków sztuki. Błędne przypisanie autorstwa wynika prawdopodobnie z faktu, że handlarze sprzedający obrazy braciom Reynst w Wenecji nieświadomie lub świadomie wprowadzali ich w błąd. I tak na przykład, znajdujący się w Ermitażu w St. Petersburgu obraz pod tytułem „Ezaw sprzedaje swoje pierworództwo“ jest dziś przypisywany holenderskiemu malarzowi Matthiasowi Stomerowi (ok. 1600-ok. 1652), podczas gdy Falck podaje jako autora weneckiego malarza Jacopa Tintoretto (Block, poz. 1, zdj. nr 69). Z kolei „Pokłon pasterzy“ Lorenza Lotto (1480-1557) Falck przypisuje Paolowi Veronesemu (Block, poz. 6, zdj. nr 70). Obraz „Adoracja Świętej Rodziny“ przez pasterzy, młodego Tobiasza i innych świętych w asyście Archanioła Rafała, znajdujący się w Hampton Court Palace w Londynie, jest dziś uznawany jako obraz Bonifacia Veronesego (1487-1553), podczas gdy Falck podaje Jacopa Palmę Starszego jako jego autora (Block, poz. 10, zdj. nr 73). „Droga Krzyżowa“ Jacopa Bassano (ok. 1510-1592) znajduje się obecnie w National Gallery w Londynie; Falck podaje Paola Veronesego jako autora obrazu (Block, poz. 18, zdj. nr 74). Obrazy do dziś przypisywane tym samym autorom, których podaje Falck, to „Chrystus w Świątyni“ Andrei Schiavonego (1510/1515-1563, Block, poz. 8, zdj. nr 71) oraz „Panna Maria z Dzieciątkiem w asyście św. Anny“ Andrei del Sarto (1486-1530, Block, poz. 9, zdj. nr 72). Miedzioryt pod tytułem „Ekstaza św. Pawła“ powstał prawdopodobnie na podstawie obrazu Jana Lysa (ok. 1597-1631), jednak nie wiadomo, gdzie się obecnie znajduje (Block, poz. 26, zdj. nr 75). „Wizja św. Piotra“ była rytowana prawdopodobnie na podstawie zagubionego obrazu Domenica Fettiego (1589-1624) (Block, poz. 29, zdj. nr 76), zaś „Stara kobieta przed lustrem“ według obrazu Bernarda Strozziego (1581-1644, Block, poz. 156, zdj. nr 77), podczas gdy Falck w obu tych przypadkach podaje Jana Lysa jako ich autora. Obraz „Koncert“ jest dziś uznawany za pracę Giorgionego (1478-1510), a nie Guercina (Block, poz. 158, zdj. nr 78). W przypadku dwóch kolejnych obrazów znane jest obecne miejsce ich przechowywania: „Syn marnotrawny w towarzystwie grzesznic“ Jana Lysa (ok. 1597-1631) znajduje się w Germanisches Nationalmuseum w Norymberdze (Block, poz. 160, zdj. nr 79), scena z „Królową Semiramidą“ Guercina (1591-1666) w Museum of Fine Arts w Bostonie (Block, poz. 155, zdj. nr 80).

 

Wszystkie powyższe prace Falcka są zawarte w zbiorze rycin Cornelisa Visschera, który ukazał się po 1660 roku. Brak w nim jednak „Śpiewającej pary“, która znajdowała się także w kolekcji „Cabinet Reynst“ i może być przypisywana różnym holenderskim mistrzom, lecz raczej nie Cornelisowi van Haarlemowi, którego podaje Falck (Block, poz. 157, zdj. nr 81). W 1661 roku ukazała się sporządzona w Hamburgu odbitka ryciny pod tytułem „Kazanie św. Jana Chrzciciela“ według obrazu Abrahama Blomaerta (1564-1651) (Block, poz. 14, zdj. nr 82). Block podaje jeszcze cztery inne obrazy z kolekcji Reynsta, na których podstawie Falck sporządził miedzioryty. Są nimi: „Droga Krzyżowa“ Paola Veronesego (Block, poz. 19), „Ukrzyżowanie“ Antona van Dycka (wielkoformatowa rycina Falcka znajdowała się niegdyś w Muzeum Polskim w Rapperswilu, Block, poz. 21) oraz „Złożenie Chrystusa do grobu“ i „Cyklopi wykuwający zbroję Achillesa“, oba namalowane przez Caravaggia (1571-1610, Block, poz. 24, 54). W trakcie swojego pobytu w Amsterdamie Falck wykonał w sumie osiemnaście tego rodzaju reprodukcji.

Nie wiadomo dlaczego Falck udał się w roku 1657 do Hamburga i jak długo tam przebywał. W każdym razie w sierpniu tego roku urodził się w Hamburgu jego syn Gerhard (1657-1727), który później pracował w Gdańsku jako rzemieślnik wyrabiający przedmioty i biżuterie ze złota i srebra; synowie Gerharda wykonywali ten sam zawód.[14] Ostatnią znaną pracą Falcka jest cykl trzynastu rycin datowanych na rok 1666, które ukazały się w wydanej w Kolonii książce z kazaniami jezuity Alphonsa Rodrigueza (1526-1616) (Block, poz. 200). Block przypuszcza, że właśnie w tym roku lub rok później Falck opuścił Hamburg i udał się do Gdańska, gdzie przeszedł w stan spoczynku, jednakże w Hamburgu wykonywał już też tylko nieliczne portrety, kilka stron tytułowych i szereg bibliofilskich rycin.

W Hamburgu Falck rytował portrety następujących osób: Christiana Woldenberga (1621-1674) - prawnika pochodzącego z miejscowości Krempe w Holsztynie, od 1653 r. do 1674 r. profesora prawa i języka greckiego na Uniwersytecie w Rostocku (Block, poz. 294), Konstantego Ferbera (1520-1588) - burmistrza Gdańska, który wprawdzie w 1575 roku podporządkował się wraz z miastem polskiemu królowi Stefanowi Batoremu, ale mógł zachować historyczne przywileje miasta hanzeatyckiego (Block, poz. 233, zdj. nr 83), Johannesa Müllera (1598-1672) - luterańskiego teologa, głównego kapłana kościoła św. Piotra (Kirche St. Petri) w Hamburgu od 1648 roku oraz polemisty antyżydowskiego (†1671, Block, poz. 269, zdj. nr 84), Hansa von Schacka (1609-1676) - komendanta twierdzy w Hamburgu od 1656 roku, duńskiego deputowanego i dowódcy od 1660 roku (Block, poz. 278), oraz Johanna Ulricha von Wallicha (1624-1673) - prawnika, dyplomaty, szwedzkiego sekretarza królewskiego i radcy sprawiedliwości w miejscowości Stade koło Hamburga (Block, poz. 289, zdj. nr 85).

 

Przypuszczalnie w roku 1662 Falck wykonał cykl szesnastu rycin z tulipanami do publikacji pod tytułem „Verscheyde Nieuwe Tulpen, en andere Bloemen“, która ukazała się w wydawnictwie rytownika i kartografa Frederika de Wita (1610-1698) w Amsterdamie. Zdaniem Blocka rytownikiem strony tytułowej jest Cornelis Visscher a rycin tulipanów Falck. Innym albumem poświęconym kwiatom wydanym również przez de Wita jest publikacja „Novae et exquisitae florum icones“. W opisie ryciny tytułowej Jeremiasz Falck jest podany explicite jako wykonawca płyt drukarskich, a zapis „Hamburg 1662“ oznacza miejsce i rok powstania rycin (Block, poz. 64, 65). Oba cykle znajdują się w posiadaniu biblioteki Uniwersytetu w Umeå. Są one zebrane w jednym tomie, który został zakupiony prawdopodobnie w niemieckim antykwariacie sztuki dla powstałego w 1908 roku szwedzkiego muzeum Svenska skolmuseet (zob. PDF). Trzy inne cykle rycin kwiatów widział Block w zbiorach muzeum w Poznaniu (Block, poz. 66-68). W roku 1664 powstał sztych Falcka według szkicu Adolpha Boya stanowiący stronę tytułową dzieła historyczno-politycznego pisarza i wojewody podolskiego Andrzeja Maksymiliana Fredry (ok. 1620-1679) pod tytułem „Monita politico-moralia“. Na rycinie widać wagę trzymaną przez Bożą rękę na tle panoramy miasta Gdańska. Dzieło ukazało się w wydawnictwie Georga Förstera w Gdańsku (Block, poz. 202).[15] Tamże wydano w roku 1673, czyli już po śmierci Falcka, dzieło gdańskiego astronoma Jana Heweliusza pod tytułem „Machina coelestis“, w którym autor opisuje konstrukcje swych przyrządów do obserwacji nieba. Rycinę tytułową wykonał Jeremiasz Falck na podstawie szkicu Adolfa Boya. Widać na niej Heweliusza i greckiego astronoma Ptolemeusza (ok. 100-160) studiujących w pozycji siedzącej globus nieba oraz stojących obok Mikołaja Kopernika i Tycha Brahego (Block, poz. 198, zdj. nr 86).

Najbardziej znanym i rozpowszechnionym cyklem prac Falcka są ryciny 25 liter łacińskiego alfabetu wykonane w Hamburgu na podstawie szkiców pochodzącego z Dithmarschen [w zachodniej części Holsztynu] złotnika Jana Krystiana [Johann Christian] Bierpfaffa (ok.1600-ok. 1675), który podczas swej wędrówki czeladniczej dotarł w roku 1643 do Krakowa i Warszawy, gdzie już trzy lata później awansował na nadwornego złotnika i na zlecenie dworu wykonywał srebrne trumny polskich królów spoczywających na Wawelu. W 1653 roku osiadł w Toruniu, mieście przodków Falcka, gdzie pracował jako mistrz złotniczy.[16] Cykl pod tytułem „Libellus novus elementorum latinorum“, który był pomyślany jako wzornik dla złotników, zawiera ryciny liter alfabetu bogato zdobione groteskami i wcześniej używanymi ornamentami wolutowo-małżowinowymi. Każdy arkusz jest opatrzony inicjałami autora szkicu - J.C.B i sygnowany inicjałami rytownika - J.F. Block widział je w Muzeum Czartoryskich w Krakowie oraz w muzeum we Wrocławiu. Kompletny cykl znajduje się obecnie w zbiorach Rijksmuseum w Amsterdamie (Block, poz. 63, zdj. nr 87, 87a-z). Niektórzy autorzy do dziś twierdzą, iż Falck mógł umrzeć w 1664 roku w Hamburgu,[17] co z uwagi na potwierdzony przez Blocka pochówek zmarłego w kościele św. Piotra i Pawła w Gdańsku w 1777 lub poprawniej w 1771 roku jest mało prawdopodobne. Nie jest to jednak niemożliwe.

 

Falck nigdy nie został zapomniany. Już w 1767 roku pisze o nim François Basan w swoim wydanym w Brukseli dziele pod tytułem „Dictionnaire des graveurs anciens et modernes“, nazywając go Jérémie i określając go jako „Graveur Polonois, lequel a beaucoup travaillé en France vers le milieu du dernier siecle“ oraz podając kilka jego ważniejszych prac.[18] Z kolei na początku XIX w. jego prace, jak już wspomniano, znajdują się w najważniejszych polskich zbiorach. W Niemczech odnotowują go leksykony artystów, takie jak „Allgemeines Künstler-Lexicon“ Georga Kaspara Naglera z 1835 roku[19] oraz pierwsze wydanie „Meyers Conversations-Lexicon“ z 1847 roku[20], zawierające niemalże identyczne teksty o Falcku oraz zestawienia jego najważniejszych prac. Oba leksykony podają jednak zupełnie błędną datę śmierci: „Danzig 1709“. Również w roku 1847 ukazuje się w czasopiśmie „Neue preußische Provinzialblätter“ artykuł gdańskiego radcy sądowego Wilhelma Seidla pod tytułem „Nachrichten über Danziger Kupferstecher“ [Informacje o rytownikach gdańskich], w którym autor obszernie opisuje życie i dorobek artystyczny Falcka, wydając taki oto osąd: „Falck’s Werke werden von den Sammlern sehr gesucht und den ausgezeichneten Erzeugnissen der Niederländischen Stecherschulen beigezählt.“ [Prace Falcka są poszukiwane przez kolekcjonerów i zaliczane do wybitnych dzieł holenderskiej szkoły rytowników.].[21] Byli także polscy autorzy podający listę dzieł Falcka: Józef Ignacy Kraszewski w artykule dla norymberskiego czasopisma „Athenaeum für Wissenschaft, Kunst und Leben“ z 1850 roku wymienia 150 sztychów,[22] z kolei polski historyk sztuki Edward Rastawiecki (1804-1879) w miesięczniku „Biblioteka warszawska“ z 1852 roku podaje już 317 rycin Falcka.[23] Według Blocka zarówno w zbiorach Muzeum Czartoryskich jak i w kolekcji Mieczysława Pawlikowskiego we Lwowie znajdowało się ponad 300 jego prac. Po rejestr dzieł Blocka, który ukazał się w 1890 roku, sięgają również współcześni badacze życia i twórczości Falcka i go uzupełniają.[24] Mało prawdopodobnym jest, by autorem obrazu olejnego pod tytułem „Martwa natura z ostrygami“ z roku 1650, szczegółowo przedstawionego w 2006 roku i obecnie przechowywanego w zbiorach Westfälisches Landesmuseum w Monastyrze [Münster], był właśnie ten Jeremiasz Falck. [25] dzieła Falcka łatwo można odszukać w Internecie, na stronach muzeów i bibliotek, które je posiadają, oraz za pomocą wyspecjalizowanych wyszukiwarek, takich jak „europeana collections“ czy „Virtuelles Kupferstichkabinett“.

 

Axel Feuß, maj 2017 r.

 

Literatura przedmiotu:

J.C. [Julius Caesar] Block, Jeremias Falck. Sein Leben und seine Werke. Mit vollständigem alphabetischen und chronologischen Register sämmtlicher Blätter sowie Reproductionen nach des Künstlers besten Stichen, Danzig, Leipzig, Wien, 1890.

Oskar Leistikow, Das wahre Todesdatum von Jeremias Falck, [w:] Das Münster. Zeitschrift für christliche Kunst und Wissenschaft, rocznik 6, München 1953, s. 103.

Editha Holm, Falck, Jeremias, [w:] Neue Deutsche Biographie 4 (1959), s. 749. Dostęp w Internecie: http://www.deutsche-biographie.de/pnd123429145.html

K. Zabuska, Falck, Jeremias, [w:] Saur Allgemeines Künstlerlexikon, tom XXXVI, München, Leipzig 2003, s. 339-342.

 

Źródła online:

europeana collections: http://www.europeana.eu/portal/de/search?q=Jeremias+Falck

Virtuelles Kupferstichkabinett [wirtualny gabinet miedziorytów]: http://www.virtuelles-kupferstichkabinett.de/de/search/ (szukaj: Falck, Jeremiasz)