Artyści polscy w Monachium w latach 1828–1914

Pierwszym polskim artystą zapisanym w księdze immatrykulacyjnej Königliche Akademie der bildenden Künste (Królewska Akademia Sztuk Pięknych) w Monachium z roku 1828 był rzeźbiarz Karol Ceptowski (1801-1847) z Poznania, natomiast pierwszym malarzem polskiego pochodzenia Litwin Jan Baniewicz w roku 1832.[1] Społeczeństwo Królestwa Polskiego, zwanego także Kongresowym, musiało stawiać czoła ograniczeniom praw obywatelskich, przede wszystkim po powstaniach przeciwko władzy rosyjskiej - listopadowym 1830/31 i powstaniu styczniowym 1863/64. Represje ze strony władz zaborczych wobec polskich instytucji, ograniczenia działalności szkół publicznych i wyższych oraz polityczna cenzura utworów literackich i dzieł sztuki spowodowały, że młodzi Polacy podejmowali studia poza granicami kraju, znajdując tam azyl polityczny.

Do roku 1862 studia na monachijskiej Akademii Sztuk Pięknych podejmowało zaledwie dwóch do trzech studentów rocznie, aczkolwiek w roku 1842 było ich sześciu. Pochodzili oni z zaborów rosyjskiego i austriackiego. Rok po tym, gdy studenci warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych wzięli udział w powstaniu styczniowym 1863 roku, szkoła ta została zamknięta. Już w roku 1863 w monachijskiej Akademii odnotowano największą liczbę świeżo immatrykulowanych studentów z Polski, wynoszącą 10 osób. Wśród nich był także, studiujący wcześniej w Warszawie, Józef Brandt (1841-1915, zdj. nr 1), który podjął studia u najwybitniejszego niemieckiego przedstawiciela malarstwa historycznego, Carla von Piloty'ego, a już trzy lata później prowadził własną pracownię, do której przyciągał liczne rzesze studentów, głównie polskich. W roku 1878 mianowano go honorowym profesorem. Niektórzy powstańcy z 1863 roku udali się do Monachium kilka lat później. Byli wśród nich: Maksymilian Gierymski (1867), Ludomir Benedyktowicz (1868), Adam Chmielowski (1870) oraz Antoni Kozakiewicz (1871).

Atrakcyjność Monachium dla polskich studentów wynikała z tego, że po powstaniu pinakotek w latach 1836 i 1853 oraz galerii hrabiego Schacka w roku 1862, a także dzięki istnieniu wielu prywatnych galerii, stolica Królestwa Bawarii była jednym z wiodących centrów sztuki w Europie i ośrodkiem ożywionego handlu sztuką. Pozytywnie postrzegano także korzystne warunki bytowe w mieście oraz tolerancyjność jego mieszkańców wobec obcokrajowców. Decydującym czynnikiem były jednak stopień popularności oraz artystyczna charyzma profesorów wykładających na monachijskiej Akademii, w której do roku 1840 dominowała grupa Nazareńczyków (Nazarener): Julius Schnorr von Carolsfeld, Heinrich Hesse i dyrektor szkoły, Peter Cornelius. Ich program odnowy religijnej i moralnej oraz dążenie do odrodzenia sztuki narodowej były pod wieloma względami zgodne z ideami polskiego romantyzmu.[2]

To właśnie ich studentem był warszawski malarz Aleksander Lesser (1814-1884, zdj. nr 2), który zapisał się na studia w roku 1835, a po studiach, w latach 1840-1846, prowadził w Monachium własną pracownię. Lesser i pochodzący z Mińska Tytus Byczkowski, student Akademii od roku 1837, byli pierwszymi polskimi malarzami przyjętymi do założonego w 1823 roku Münchner Kunstverein (Monachijskie Towarzystwo Sztuk Pięknych), towarzystwa skupiającego artystów i przyjaciół sztuki, którego członkami stawali się liczni polscy studenci tuż po przybyciu do Monachium i podjęciu studiów. Biorąc udział w organizowanych przez towarzystwo wystawach, sprzedażach i loteriach dzieł sztuki, rozpoczynali oni samodzielną karierę w działalności artystycznej miasta. Do roku 1914 towarzystwo Münchner Kunstverein zrzeszało 150 polskich artystów. W tym wczesnym okresie, poza Lesserem i Byczkowskim, przystąpiło do niego również siedemnastu polskich przyjaciół sztuki, głównie arystokratów nie mieszkających w Monachium, będących jego członkami zewnętrznymi,[3] a wśród nich Hrabia Atanazy Raczyński, autor trzytomowej rozprawy Histoire de l'art moderne Allemagne (1836-41), oraz mecenas sztuki von Overbeck i Cornelius, który odstąpił Overbeckowi część Palais Raczynski (Pałac Raczyńskich), wybudowanego w Berlinie w latach 1842-44. Ceptowski realizował prace rzeźbiarskie w Münchner Residenz (Rezydencja w Monachium) pod egidą architekta Lea von Klenze, Byczkowski zaś uczestniczył jako freskant w tworzeniu wystroju Ludwigskirche (Kościół św. Ludwika). W bliskich stosunkach z Nazareńczykami pozostawali także Korneli Szlegel (1819-1870) z Lwowa, studiujący w Monachium od roku 1842, oraz pochodzący z Warszawy Józef Simmler (1823-1868, zdj. nr 3), wcześniej uczeń Eduarda Bendemanna w Wyższej Szkole Sztuk Pięknych w Dreźnie a po studiach w Monachium (od roku 1841) i Paryżu ceniony w Warszawie autor realistycznych scen religijnych i historycznych oraz portretów.

 

Monachijska Akademia Sztuk Pięknych pod przewodnictwem jej dyrektora Wilhelma von Kaulbacha, mianowanego na to stanowisko w roku 1849, oraz Carla von Piloty'ego, profesora Akademii od roku 1856, była ważnym ośrodkiem realistycznego malarstwa historycznego w Niemczech. W roku 1858, po zakończeniu studiów na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, zapisał się na niej, do klasy natury (Naturklasse) Hermanna Anschütza, Jan Matejko (1838-1893, zdj. nr 4). Wprawdzie Matejko znalazł w Monachium, jak podaje Dariusz Konstantynów, swoje „artystyczne ideały“, jednak uważał, że studiowanie tam nie daje „żadnych korzyści, nauka tutejsza niezmiernie nudna, nie dla nas, za ciężka; gdybym mógł, to bym dziś wyjechał do Francji …“[4] W roku 1860, po krótkim pobycie w Wiedniu, Matejko wrócił do Krakowa, gdzie w 1873 r. został dyrektorem Szkoły Sztuk Pięknych. Do dziś uważany jest za najznamienitszego malarza historycznego w Polsce. Również z Krakowa przybył do Monachium w roku 1859 Parys Filippi (1836-1874), jeden z najwybitniejszych polskich rzeźbiarzy w tamtych czasach, i zapisał się do klasy rzeźby.

W okresie od roku 1863, roku powstania styczniowego, do roku 1875, monachijska Akademia przyjęła ponad osiemdziesięciu Polaków. Obok malarstwa historycznego znaczenia nabrały realizm i malarstwo plenerowe na wzór francuskiej Szkoły Barbizońskiej, a Polacy parający się tym stanowili w Monachium zwartą grupę. Kultywowali oni tematy z ich ojczyzny: krajobrazy wiejskie, sceny rodzajowe ukazujące życie codzienne włościan lub jeźdźców konnych, chwalebne wydarzenia z historii polski jak i sceny z upadłego powstania, których malownicze motywy cieszyły się coraz większym zainteresowaniem odbiorców. Aby móc tworzyć typowe dla Polski scenerie, zwykle przywozili ze sobą ubrania i dodatki, a także powstałe jeszcze w kraju szkice i rysunki.[5] O Józefie Brandcie (zdj. nr 5) tak pisał urodzony w roku 1850 w Bydgoszczy historyk sztuki Adolf Rosenberg: „Motywy do swoich obrazów rodzajowych i historycznych czerpie on wyłącznie z współczesnego życia i z historii ojczyzny, z którą jest związany swoistą dla Polaków płomienną miłością. Dzięki dogłębnym studiom słowiańskich postaci, dawnych broni i szat a także melancholijnych krajobrazów swego ojczystego kraju czy też rosyjskich stepów, jego obrazy mają wysoką wartość etnograficzną. […] Można niemalże uwierzyć, że ten polski patriota naniósł na te obrazy swą troskę o polityczne losy swej ojczyzny i swoje niezadowolenie z sytuacji obecnie w niej panującej.“[6]

Z europejską sceną artystyczną, szczególnie z malarstwem francuskim Szkoły Barbizońskiej, polscy studenci Akademii zetknęli się między innymi podczas zorganizowanej przez Münchner Kunstverein I Międzynarodowej Wystawy Sztuki, która miała miejsce w Königlicher Glaspalast (Królewski Pałac Szklany) w Monachium. Na Akademii łączyli się oni zwykle w grupy. I tak, trzej wysoko oceniani malarze, Aleksander Gierymski, Władysław Czachórski i Maurycy Gottlieb, obrali za temat swoich prac dyplomowych u Carla von Piloty'ego, wspólny motyw literacki zaczerpnięty z Kupca z Wenecji Szekspira. Pod koniec lat 60. XIX w., polscy studenci chcący poprawić swoje umiejętności na specjalnych zajęciach, na przykład w malarstwie plenerowym, zaczęli - równolegle do studiów na Akademii - pobierać nauki na kursach w prywatnych szkołach sztuk pięknych, których nauczycielami były osoby skupione w Münchner Kunstverein. Na przykład u Franza Adama, malarza koni i scen batalistycznych, poza Brandtem kształciło się ośmiu innych polskich malarzy, między innymi: Juliusz Kossak, Maksymilian Gierymski oraz Jan Chełmiński.

Brandt, najważniejszy przedstawiciel sztuki polskiej w Monachium, całe swoje zawodowe życie spędził w stolicy Bawarii. W roku 1877 poślubił Helenę z Woyciechowskich Pruszakową, właścicielkę majątku Orońsko, w którym w miesiącach letnich wraz z kolegami-artystami organizował akademię malarstwa. Do dziś należy on do najsłynniejszych polskich malarzy historycznych, a jako Josef von Brandt również do wybitnych przedstawicieli szkoły monachijskiej.[7] Również Maksymilian Gierymski (1846-1874, zdj. nr 6), student monachijskiej Akademii od 1867 roku, znany jest i w Niemczech i w Polsce jako realistyczny malarz batalistyczny, który poza motywami z powstania malował również sceny z udziałem koni oraz sceny myśliwskie w krajobrazie Mazowsza. W roku 1874 został honorowym członkiem berlińskiej Akademii Sztuk Pięknych. W tym samym roku zmarł w Bad Reichenhall, a już pięć lat później poświęcono mu (pod hasłem Max Gierymski) obszerny biogram w Allgemeine Deutsche Biographie (niemiecki słownik biograficzny).[8] Jego brat, Aleksander Gierymski (1850-1901, zdj. nr 7), który przybył do Monachium rok później, studiował tam do roku 1872, po czym udał się do Rzymu. Jego obrazy przedstawiające widoki Monachium (zdj. tytułowe) powstały podczas jego późniejszych pobytów w mieście i znajdują się obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie. Władysław Czachórski (1850-1911, zdj. nr 8), zanim w latach 1869-1873 studiował u Piloty'ego w Monachium, był studentem akademii w Warszawie i Dreźnie. W roku 1879, po pobytach we Włoszech i Francji, osiadł na stałe w Monachium, gdzie jako Ladislaus von Czachorski stał się portrecistą zamożnych mieszczan i profesorem honorowym monachijskiej Akademii.

 

W okresie od roku 1870 do roku 1875 studia na Akademii w Monachium podjęło 45 polskich studentów. I tym razem znaleźli się wśród nich wybitni malarze. Adam Chmielowski (1845-1916, zdj. nr 9), który podczas powstania styczniowego stracił nogę, wyemigrował do Gandawy i Paryża, po czym w roku 1870 podjął studia malarskie w Monachium. Tam też zainteresował się malarstwem Anselma Feuerbacha i kolekcją hrabiego Schacka oraz malował pełne nastroju miejskie nokturny. W roku 1875 powrócił do Warszawy, gdzie malował obrazy o tematyce religijnej. W roku 1887 wstąpił do zakonu franciszkanów jako brat Albert, a w roku 1989 został kanonizowany. Pochodzący z szlachty mazowieckiej Józef Chełmoński (1849-1914, zdj. nr 10), studiował w Monachium od roku 1872, przez trzy lata, następnie udał się do Paryża. Pozostając głównie pod wpływem francuskiego realizmu malował pejzaże a także polskie i ukraińskie sceny myśliwskie i rodzajowe przedstawiające życie wiejskie w swojej ojczyźnie.

W roku 1873 do Akademii przybyli Jan Chełmiński, Wojciech Kossak i Alfred Wierusz-Kowalski. Chełmiński (1851-1925, zdj. nr 11) studiował u Józefa Brandta oraz Franza Adama. Jego sceny rodzajowe i myśliwskie cieszyły się dużym uznaniem ówczesnych elit. Obrazy o tematyce myśliwskiej sprzedawał księciu Saksonii-Coburg-Gotha i bawarskiej rodzinie królewskiej, a od 1876 roku z dużym sukcesem również na wystawach w Berlinie, Wiedniu, Londynie i Paryżu. W roku 1884 udał się do Londynu, następnie do Nowego Jorku. O Chełmińskim pisał Rosenberg: „Szczególnie łącząc sceny batalistyczne ze specyficznymi krajobrazami, tworzy coś wspaniałego. Jego koloryt jest jednak bardziej surowy i bardziej barwny, jego charakter mniej energiczny, a jego rysunek nie taki śmiały i żywy, jak jego dwóch rodaków [Brandt i Maksymilian Gierymski].“[9] Kossak (1856-1942, zdj. nr 12), który przedtem studiował w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie, pozostał trzy lata w Monachium. Następnie studiował w École des beaux-arts w Paryżu i w roku 1884 wrócił do Krakowa. Od roku 1893 pracował we Lwowie nad Panoramą Racławicką. W roku 1895, na zaproszenie swojego kolegi, malarza Juliana Fałata, udał się do Berlina, gdzie dwa lata później, z uwagi na jego jedyne w swoim rodzaju dzieła malarstwa batalistycznego, został malarzem nadwornym cesarza Wilhelma II, jako Adalbert Ritter von Kossak. W roku 1902 wrócił do Krakowa. Uczniami Józefa Brandta byli również: Wierusz-Kowalski (1849-1915, zdj. nr 13), który zasłynął ze scen konnych, z orszaków weselnych z postaciami w polskich strojach ludowych oraz z kuligów z młodymi śmiejącymi się ludźmi, a także Julian Fałat (1853-1929, zdj. nr 14), studiujący w Monachium od roku 1875. Podczas gdy Wierusz-Kowalski pozostał w Monachium i w 1890 roku został profesorem honorowym Akademii, Fałłat podróżował od roku 1885 po Europie i Azji, a biorąc udział w polowaniu u księcia Antoniego Radziwiłła, poznał Wilhelma II, przyszłego cesarza Niemiec, u którego w roku 1889 został malarzem nadwornym. W roku 1895 wrócił do Krakowa, gdzie pełnił funkcję profesora.

Polscy artyści przebywający w Monachium brali udział w międzynarodowych wystawach, między innymi w Wystawach Światowych w Paryżu (1867) i w Wiedniu (1873). W pierwszej Międzynarodowej Wystawie Sztuki w Glaspalast w Monachium, Brandt zaprezentował swój obraz „Targ w okolicach Krakowa“ oraz jedną scenę przedstawiającą epizod z wojny trzydziestoletniej.[10] Maksymilian Gierymski wystawił obrazy „Wieczornica ukraińska“ / tyt. niem. „Spinnstube in Polen“ oraz „Pojedynek Tarły z Poniatowskim“ i „Epizod z powstania 1863“.[11] W Paryżu Brandt przedstawił obraz „Bitwa pod Chocimiem“, natomiast we Wiedniu obraz „Sobieski pod Wiedniem“. W niemieckim dziale Wystawy Światowej we Wiedniu w roku 1873 uczestniczyło ośmiu polskich artystów z Monachium, wśród nich obaj bracia Gierymscy. Maksymilian zaprezentował sceny z powstania styczniowego, których z uwagi na cenzurę nigdy nie byłoby można wystawić na terenie zaboru rosyjskiego, jak te na obrazach „Patrol Powstańczy“ / tyt. niem. „Alarmierte Avantgarde“ (zdj. nr 6) i „Alarm w obozie powstańczym“, a także kawalkady jeźdźców i sceny rodzajowe jak na obrazach „Kozacy“ i „Vor der Schänke“ (Przed szynkiem).[12]

 

Napływ polskich studentów sztuk pięknych trwał również po roku 1875, jednak wielkich talentów wśród nich już nie było. W centrum polskiej sceny byli Brandt i Wierusz-Kowalski, którzy przed nowymi przybyszami otworzyli swe dostatnie domostwa i udostępnili im „polskie“ rekwizyty znajdujące się w bogatych zasobach swych pracowni.[13] Prywatne szkoły przybierały na znaczeniu. Szczególną atrakcją dla Polaków była założona w roku 1886 prywatna szkoła węgierskiego malarza rodzajowego Simona Hollósy'ego, organizującego kursy malarstwa plenerowego, które odbywały się w miesiącach letnich na Węgrzech. Do roku 1911 jego szkołę odwiedziło około 30 polskich uczniów malarstwa. Określoną w owym czasie przez Rosenberga jako „polską kolonię“[14] inni postrzegali również jako „szkołę“ zamkniętą. W listopadzie 1887 roku czasopismo „Kunst für alle“ opublikowało ilustrację przedstawiającą paletę malarską na której widnieją typowe motywy ośmiu polskich malarzy, między innymi Brandta i Fałata, (była to w owych czasach powszechnie znana forma prezentacji grup artystów; podobne istniały również dla innych ośrodków akademickich, zdj. nr 15), pisząc: „Z licznej kolonii polskich artystów, których gościmy u nas w Monachium, niektórzy z nich zebrali się, by w sposób sympatycznie żartobliwy uwiecznić się na jednej palecie, którą niniejszym drukujemy. Harmonia całości pozwala łatwo zauważyć, jaką wspólną szkołę tworzą ci artyści, nawet jeśli geniusz J. von Brandta wycisnął na niej swe piętno, wywierające na każdego z nich mniejszy lub większy wpływ.“[15]

W okresie od 1890 roku do roku 1914 na pierwszy plan wysunęły się nowe kierunki sztuki: powstały pod wpływem francuskiego impresjonizmu nurt secesji oraz wywodzący się z Anglii i Szkocji nurt sztuki użytkowej. Wraz z powstaniem czasopisma Jugend w roku 1896 Monachium stało się jednym z ośrodków Jugendstilu, niemieckiej odmiany secesji. Polskie artystki i polscy artyści, jak Stanisław Grocholski, Wacław Szymanowski i Olga Boznańska (1865-1940, zdj. nr 16), brali udział w wystawach organizowanych przez założone w roku 1892 stowarzyszenie Münchener Secession (Secesja Monachijska). Inni, jak Otolia Kraszewska (1859-1945, zdj. nr 17, 18), Edward Okuń i Feliks Wygrzywalski, pracowali jako ilustratorzy dla czasopisma Jugend. Wśród prywatnych szkół wyższych popularność zyskała założona w roku 1891 szkoła słoweńskiego malarza rodzajowego i portrecisty Antona Ažbe'go, w której studiowało trzydziestu Polaków, a w roku akademickim 1896/97 także późniejsze sławy malarstwa rosyjskiego: Aleksiej Jawlensky i Wassily Kandinsky. W roku 1897 ukazało się raz jeszcze "monachijskie wydanie specjalne", sporządzone przez polskich artystów mieszkających w Monachium, pod tytułem Jednodniówka Monachijska, będące jednorazowym czasopismem poświęconym sztuce w stylu czasopisma Jugend, zawierające winiety, ilustracje i reprodukcje obrazów oraz wiersze i utwory prozatorskie polskich autorów mieszkających poza granicami kraju.[16]

W latach 1890-1914 na monachijską Akademię zapisało się 125 polskich studentów, w tym 45 po roku 1900. W okresie od roku 1824 do roku 1914 oficjalne studia na kierunku sztuk pięknych podjęło tam łącznie 322 polskich studentów. Licząc wszystkich polskich artystów, których pobyt w Monachium został udokumentowany, to liczba tych, malarzy, rzeźbiarzy i architektów, którzy przewinęli się przez kręgi artystyczne miasta, sięga około 700 polskich.[17] Wraz z wybuchem I wojny światowej w roku 1914 młodzi polscy artyści stracili zainteresowanie studiami w Monachium i zmienili orientację na Paryż.

 

Axel Feuß, grudzień 2015 r.