„I na obczyźnie wierni Ojczyźnie”. Patriotyczne telegramy wrocławskiej Polonii

Na telegramie znajduje się barwna litografia z przedstawieniem alegorii zmartwychwstałej Polski i napis: „ I na obczyźnie wierni Ojczyźnie” [21]. W centrum kompozycji Polonia w królewskim gronostajowym płaszczu i koronie, chroniona przez Białego Orła i Matkę Boską Częstochowską, przyjmuje ofiary, a towarzyszą jej bojownicy o wolność i suwerenność oraz lud. Umieszczone w prawym górnym rogu polskie barwy narodowe czynią blankiet prawdziwie : „Telegramem Narodowym”. Blankiet wydany został właśnie przez Komitet Narodowy z Berlina. Rozbudowana kompozycja druku sprawia , iż jest on najefektowniejszy z całego zespołu – niestety, również bardzo zniszczony.

Najpóźniej datowany telegram pochodzi z 1932 r. i podobnie jak pozostałe ściśle wiąże się z działalnością polskich organizacji w Niemczech.

Telegram wysłany został w listopadzie 1932 r. z Wrocławia z okazji otwarcia Prywatnego Gimnazjum Polskiego w Bytomiu. Gimnazjum było pierwszą polską instytucją oświatową jaka powstała w Niemczech. Szkoła została otwarta 8 listopada 1932 r.[22] Było to gimnazjum typu klasycznego, z nauką łaciny i greki. Zdawano sobie sprawę ,że: „Zorganizowanie opieki nad potrzebami narodowymi i kulturalnymi tej tak licznej masy Polaków w Niemczech stanowi poważną troskę polskich towarzystw, a wychowanie i wykształcenie narodowe i obywatelskie młodego pokolenia jest sprawą ogromnej doniosłości”.[23] Szkoła stała się szybko popularna wśród Polaków z różnych części Niemiec, a społeczność polska bardzo doceniała istnienie placówki. Młodzież gimnazjalna wydawała własną szkolną gazetkę pod tytułem „Idziemy”.[24]

Nadawca telegramu – Franciszek Juszczak, z zawodu krawiec – był wówczas prezesem wrocławskiego oddziału Związku Polaków w Niemczech i liderem Polaków mieszkających we Wrocławiu. „Był z urodzenia społecznikiem, z wychowania patriotą. Sprawy polskiego Wrocławia wypełniły mu całe życie.”[25] Juszczak był postacią charyzmatyczną dzięki której wrocławska Polonia po prostu trwała. Niestrudzenie głosił ,że „wartością naczelną jest ojczyzna i naród polski, któremu należy służyć zawsze ze wszystkich sił. I nigdy nie wolno wątpić w słuszność sprawy polskiej w Niemczech”.[26]

Blankiet przesłany z Wrocławia do Bytomia zawiera portret Karola Marcinkowskiego w owalnej ramce, nad którą widnieje napis: „Karol Marcinkowski”. Powyżej znajduje się panorama Poznania.[27] Marcinkowski uosabiał idee pracy organicznej, idee walki z zaborcą poprzez patriotyczne wychowanie młodych pokoleń, edukację i rzetelność w każdej dziedzinie życia.

Graficznie telegram opracowany został przez poznańskiego malarza Franciszka Tatulę (1889 – 1946). Był on jednym z kilkudziesięciu artystów, którzy w latach trzydziestych XX w. brali udział w dekoracji polskiego transatlantyku MS Piłsudski.[28] Poza tym Tatula zajmował się grafiką użytkową projektując m.in. druki telegramów kościuszkowskich. Współpracował z Towarzystwem Czytelni Ludowych.

Niestety nie znamy autorów pozostałych druków z kolekcji Gabinetu Dokumentów. W szczególności należy wyrazić żal, że anonimowym pozostaje autor kompozycji z przedstawieniem alegorii Polski.

Największe zespoły telegramów kościuszkowskich przechowywane są w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie i w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu. Zbiór poznański prezentowany jest jako wydzielona kolekcja na stronie Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej domenie publicznej na stronach Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej ( www.wbc.poznan.pl).

Telegramy związane z działalnością wrocławskiej Polonii pozostają nośnikami pamięci o osobach i wydarzeniach kojarzonych z tak fundamentalnymi wartościami jak Ojczyzna, niepodległość czy język.

Przedstawione druki ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu opisują tożsamość Polaków mieszkających przed 1939 r. w mieście nad Odrą i są świadectwem ich starań o zachowanie ojczystego języka i narodowych tradycji. Fenomen patriotycznych telegramów jest elementem dziedzictwa, który odzwierciedla niezwykle złożony charakter polskiej tożsamości.

Beata Stragierowicz, sierpień 2019 r.