Roland Schefferski – artystyczne strategie pamięci kulturowej

Na początku lat osiemdziesiątych Schefferski zaczął realizować obiekty i instalacje i od tego czasu pracuje cyklami tematycznymi. Interesowało go wtedy zabezpieczanie zapomnianych śladów i procesy zachodzące w przestrzeni publicznej. Artystycznie wyraził to poprzez gromadzenie pozostawionych przedmiotów (cykl Registration of a Thrown-away Reality tworzony od 1981 r.) oraz instalacje w przestrzeni publicznej (cykl Space Identification realizowany w latach 1981-84). Od lat dziewięćdziesiątych artysta wykorzystuje historyczne relikty codzienności jak zdjęcia, meble, stare wydania gazet, banknoty, używane ubrania, które służą mu jako „katalizator wspomnień i skojarzeń” (Schefferski). Tworzą one pomost łączący nas z niegdysiejszym użytkownikiem czy właścicielem (…), po którym już dawno zaginęły pozostałe po nim ślady”.[2] Artysta uwalnia przedmioty z ich pierwotnych znaczeń, aranżując je na nowo i łącząc z innymi. Niekiedy częściowo je niszczy, wycinając z nich fragmenty, rozbijając je lub ozdabiając haftem.

W cyklu Sedimente/Osady Schefferski od 1993 r. zajął się fotografiami, które najpierw wypalał na porcelanie, a potem przechowywał w pojemnikach z wodą. Tego rodzaju pojemniki ustawił w 1993 r. w serwantce będącej częścią instalacji zatytułowanej Wiedergewonnen aus dem Gedächtnis / Odzyskane z pamięci (zdj. nr 1), którą stworzył w berlińskiej galerii - mieszkaniu, wyposażając ją w meble i inne przyniesione przedmioty. Później Schefferski wypalał zdjęcia na fajansie, który rozbijał i także umieszczał w pojemnikach z wodą. W obiekcie Danzigerinnen/Gdańszczanki (zdj. nr 5) powstałym w 1999 r. widoczne są na potłuczonym fajansie fotografie anonimowej rodziny. Takie aranżacje przywodzą na myśl anatomiczne preparaty i przekazują potomności ślady po anonimowych osobach. W instalacjach zatytułowanych Geschehnisse, die ungenannt bleiben / Wydarzenia, które nie zostały nazwane pokazywanych w 2000 r. w muzeum Ostdeutsche Galerie w Ratyzbonie (zdj. nr 6 a i b) oraz na wystawie Empty Images w 2007 r w Centrum Sztuki Współczesnej Łaźnia w Gdańsku (zdj. nr 7 a, b) odgrywają one główną rolę i wypełniają przestrzeń pod starymi stołami kuchennymi, prezentując fajansowe szczerby z kolorowymi portretami młodych ludzi. Kierują uwagę widza na los i tożsamość jednostki podczas gdy inne obiekty, czy też cały environment, wskazują na związki historyczno-polityczne.

Na wystawie Ausgelöschte Bilder/ Obrazy wymazane z pamięci zrealizowanej w 1997 r. w berlińskim sklepie z antykami i starociami, specjalizującym się w przedmiotach z czasów NRD i mieszczańskich meblach, artysta umieścił szesnaście artystycznych obiektów nawiązujących do czasów nazistowskich bądź do historii NRD. Pomiędzy nimi znalazły się np. „zakonserwowane” pod szklanym kloszem jedwabne chustki z nadrukowanym portretem Karola Marxa (zdj. nr 2). Natomiast na wystawie mającej miejsce w 1998 r. w gdańskim antykwariacie zatytułowanej Fragmentaryczność pamięci /Fragmentierung des Gedächtnisses artysta skonfrontował widza z niekonwencjonalnie przetworzonym reliktem polskiej historii, mianowicie banknotem, z którego wyciął słowo „proletaryat” i oprawił je w trzy medaliony (zdj. nr 4 a, b). Na obu wystawach widz odnajdywał się „prawie, że nie zdając sobie z tego sprawy, mniej we własnej teraźniejszości” a każdorazowo bardziej w „kontinuum historii”[3]. W 2000 r. dla przestrzeni ekspozycyjnej w Ratyzbonie Schefferski opracował podwójną instalację, która składała się z części polskiej i niemieckiej. Podczas gdy po polskiej stronie barwy narodowe były wyprane do bieli (zdj. nr 6 a), komentowały obiekty po stronie niemieckiej narodowy socjalizm i NRD. Damskie ubrania, meble kuchenne i pokojowe (zdj. nr 6 b) po obu stronach instalacji wskazują na mieszczaństwo obu narodów jako warstwę odpowiedzialną za ówczesną sytuację polityczną[4].

 

Berlińska wystawa Ausgelöschte Bilder/ Obrazy wymazane z pamięci dała początek nowemu cyklowi pod tym samym tytułem (zdj. nr 3). Schefferski wyciął motywy prywatnych fotografii z okresu nazistowskiego, które  znalazł w albumach fotograficznych na targach staroci do tego stopnia, że pozostał po nich jedynie wąski brzeg. Dla artysty była to prosta strategia umożliwiająca mu wskazanie zaistniałego po wojnie w Niemczech procesu wyparcia ze świadomości przeszłości. Widzowie zostali nakłonieni do zastanowienia się, co w ich własnej pamięci pozostało z obrazów tamtych lat. Na gdańskiej wystawie Fragmentaryczność pamięci podobne obiekty mogły kojarzyć się z próbami wymazywania niemieckiej przeszłości w Polsce po II wojnie światowej[5]. W interakcji z widzem Obrazy wymazane z pamięci odwołują się do kulturowej i kolektywnej pamięci obu zaangażowanych w te wydarzenia narodów[6]. Do pamięci kolektywnej Polaków nawiązuje akcja Schefferskiego Stwórz sobie własny obraz Berlina przeprowadzona w 2000 r. w Warszawie. Artysta pokazał wówczas na pięćdziesięciu billboardach jedynie brzegi po wyciętych motywach oficjalnych niemieckich plakatów reklamowych Berlina, zachęcając w ten sposób mieszkańców polskiej stolicy do zrewidowania ich prawdopodobnie dość stereotypowych wyobrażeń o Niemcach (zdj. nr 8)[7].Liczne akcje artystyczne Rolanda Schefferskiego bazują na interaktywnych procesach i okresowo, nieoczekiwanie, a nawet niezauważalnie ingerują w świat sztuki bądź codzienność. W akcji Berlińczycy realizowanej w latach 2000-2012 m.in. na wystawach w Warszawie, Los Angeles, Berlinie i Krakowie[8] artysta zachęcał widzów do zamiany w szatni swoich wierzchnich okryć na takie, na które uprzednio naniósł obrysy sylwetek rzeczywistych mieszkańców Berlina (zdj. nr 9). Schefferski uzyskał w ten sposób symboliczną interakcję między odległymi miejscami i grupami osób. Artysta zainicjował też rozmowy między twórcami kultury a przypadkowymi przechodniami bądź zwiedzającymi, m.in. w 1998 r. w Mediolanie[9], w 2002 r. w Linz z okazji święta miasta[10], w 2003 r. w Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze (zdj. nr 15 a, b) przy instalacji Inwentaryzacja/Bestandaufnahme oraz w 2006 r. w Berlinie Neukölln w akcji pt. Gespräch im grünen Bereich/Rozmowa w zielonym obszarze (zdj. nr 12)[11].

Dwoma projektami nawiązał Schefferski do swoich badań artystycznych z końca lat dziewięćdziesiątych nad pamięcią kulturową. W 2003 r. zaprezentował na wystawie pt. Inwentaryzacja/ Bestandaufnahme w Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze, niegdyś Grünberg, eksponaty przechowywane w muzealnym magazynie należące niegdyś do Niemców (zdj. na 15 a, b). Zamiarem artysty nie było jednak sporządzenie dokumentacji samych obiektów, lecz „inwentaryzacja” myśli i refleksji, jakie eksponaty te wywołały wśród polskich i niemieckich widzów[15]. Akcja ankietowa przygotowana przez Schefferskiego potwierdziła obecność tych przedmiotów w pamięci kulturowej zwiedzających obu narodowości[16]. Debata z udziałem zaproszonych artystów, działaczy kultury i humanistów wywołuje wprawdzie „polemikę, emocje i dumę narodową”, jednak „zawsze powraca do sztuki i indywidualnej sfery ludzkich uczuć.”[17] W 2009 r. Schefferski zaprezentował w odrestaurowanej Świątyni Pomony poniżej belwederu na wzgórzu Pfingstenberg w Poczdamie instalację zatytułowaną reKonstruktion/reKonstrukcja, którą tworzyły slajdy przedstawiające ruiny świątyni zaprojektowanej przez Karla Friedricha Schinkela i zniszczonej w czasie II wojny światowej (zdj. nr 16 a, b), by w tym szczególnym miejscu przywołać w pamięci kulturowej zwiedzających wydarzenia wojenne.

W 2011 r. Muzeum Ziemi Lubuskiej zaproponowało artyście przygotowanie pracy w oparciu o znajdującą się w tym muzeum, a pochodzącą ze zbiorów zlikwidowanego w 1938 r. przez nazistów Berlińskiego Muzeum Żydowskiego, kolekcję tysiąca dwustu szklanych przeźroczy. Schefferski zajął się tematem uwiecznionych na tych fotografiach reliktów żydowskiej kultury i obrazów życia codziennego Żydów, które w wyniku niemal całkowitej zagłady dokonanej przez hitlerowców zostały wyparte z kulturowej pamięci zarówno Niemców jak i Polaków. W inicjującej akcji pod tym samym tytułem dał on włożyć do książek wypożyczanych w miejskich bibliotekach we Frankfurcie nad Odrą, Gubinie, Słubicach, Szczecinie, Zielonej Górze i Żytawie skopiowane w dużym nakładzie motywy tych przeźroczy. Celem jego akcji było w procesie wypożyczania książek ponowne zapoznanie czytelników z kulturą żydowską wyłącznie poprzez obraz pozbawiony komentarza. W 2012 r. artysta przygotował w dwóch pomieszczeniach Muzeum Ziemi Lubuskiej instalację zatytułowaną Z życia Europejczyków. Na szklanej, zamontowanej pod sufitem półce w całkowicie opróżnionym pomieszczeniu „refleksji i zadumy” umieścił tysiąc dwieście pustych, szklanych płytek. W ten sposób skierował uwagę na nieobecność motywów tych zdjęć w kolektywnej pamięci. W drugim pomieszczeniu zaprezentował projekcję historycznych fotografii (zdj. nr 19 a, b, c). Jego powstałe w okresie ostatnich piętnastu lat cykle „wymazanych z pamięci”, „pustych” w końcu nieobecnych obrazów poruszają na różnych płaszczyznach tematykę mediów wizualnym stanowiących nadrzędną kwestię kulturowej i kolektywnej pamięci.

Różnorodne cykle prac artysty ukazują jaki wpływ mają obrazy na proces wspominania i jakim manipulacjom podlegają ciągle media wizualne oraz pamięć kulturowa i kolektywna. Schefferski dystansuje się jednak wobec kultury pamięci skupionej na oficjalnych obchodach rocznicowych i miejscach pamięci. Już w pierwszych swych obiektach i environmentach  oferuje komponenty i strategie umożliwiające odzyskanie w kolektywnej świadomości tego co zostało z niej wyparte i zapomniane.

 

Axel Feuß, czerwiec 2015 r.

Literatura przedmiotu:

Schattensprung – Przeskoczenie cienia. 11 Künstlerinnen und Künstler aus Berlin, Zentrum für Zeitgenössische Kunst - Ujazdowski-Schloss, Warschau, hrsg. vom Museumspädagogischen Dienst, Berlin 1995 (niem./pol)

Lovis-Corinth-Preis 2000. Förderpreis Roland Schefferski, Museum Ostdeutsche Galerie Regensburg, hrsg. von der Künstlergilde, Esslingen 2000 (niem./pol)

Dialog Loci. Kunst an einem verlorenen Ort. Kunstbuch zur internationalen Ausstellung Dialog Loci auf dem Gelände der Festung Küstrin, Hilden 2004 (niem./pol./ang)

Roland Schefferski. Bestandsaufnahme. Inwentaryzacja, Zielona Góra 2005 (pol./niem.; z okazji wystawy Rolanda Schefferskiego. Bestandsaufnahme - Inwentaryzacja, Muzeum Ziemi Lubuskiej, Zielona Góra 2003)

Wanderweg „blühende Landschaften“. Zempow. Handbuch für die Erkundung eines Dorfes am Zonenrand, Berlin 2009

Roland Schefferski. Financial Time(s), cykl: Kolekcja Sztuki Współczesnej. Collegium Polonicum. Kolekcja Sztuki Współczesnej, Słubice, Frankfurt nad Odrą, 2013 (niem./pol.)

Recall, Muzeum Ziemi Lubuskiej, Zielona Góra 2014 (pol./niem./ang.); z okazji wystawy Rolanda Schefferskiego Recall - Z życia Europejczyków/Aus dem Leben von Europäern / Monika Weiss - Całuny/Leichentücher, Muzeum Ziemi Lubuskiej / Galeria BWA, Zielona Góra 2012)