Franz Hengsbach – duszpasterz Polaków, biskup i kardynał

Stąd też automatycznie budzą ciekawość polscy duchowni działający na przełomie XIX i XX w. oraz towarzyszące ich pracy kapłańskiej trudności i konflikty. Te ostatnie wynikały głównie z polityki państwa pruskiego zabarwionej nieufnością i skrywaną wrogością wobec Polaków. W tym miejscu należy wymienić Josefa Szotowskiego oraz Franza Lissa, polskich księży, którzy oprócz posługi duchowej za swoje zadanie uznawali troskę o polskość i kształtowanie świadomości narodowej pośród Polaków w Zagłębiu Ruhry. Wobec takich postaci niemieccy kapłani wywodzący się z duchowieństwa tamtejszych diecezji pozostają w cieniu, mimo że byli duszpasterzami Polaków, a po II wojnie światowej, bazując na doświadczeniu wyniesionym z pracy z polskimi wiernymi, często stawali się zagorzałymi orędownikami i rzecznikami polsko-niemieckiego pojednania.

Mając na celu zapewnienie opieki duszpasterskiej polskim katolikom napływającym licznie do zachodnich i środkowych Niemiec, kilka niemieckich diecezji podjęło decyzję o utworzeniu w seminariach duchownych lektoratu z języka polskiego. Swoich kleryków do opieki religijnej nad polskojęzycznymi wiernymi przygotowywały diecezje we wschodnich prowincjach Prus oraz archidiecezja Paderborn, gdzie w parafiach było coraz więcej Polaków osiedlających się w miastach Westfalii oraz pracujących sezonowo w majątkach w środkowych Niemczech. Niemieccy duchowni w roli duszpasterzy Polaków mieli ponadto zapobiec polityczno-narodowej agitacji polskich kapłanów.

Nawet jeśli przyszli księża archidiecezji Paderborn nie traktowali poważnie zajęć z języka polskiego, widząc w nich tylko uciążliwy obowiązek, to do połowy lat 30-tych XX w. stworzono gęstą sieć lokalnych duszpasterzy, dla których posługa kapłańska polskim katolikom była dodatkowym, a niekiedy głównym zadaniem. Z czasem z owej grupy młodych kapłanów kilku, jak np. Franz Hengsbach, późniejszy biskup Essen, urosło do rangi czołowych przedstawicieli kościoła katolickiego w Niemczech.

Franz Hengsbach po raz pierwszy zetknął się z Polakami w Zagłębiu Ruhry prawdopodobnie na początku lat 20-tych XIX w. w Gelsenkirchen-Schalke, gdzie jego wuj Konard Hengsbach był księdzem w parafii św. Józefa, w której dużą grupę stanowili wierni mówiący po polsku. Franz poszedł w ślady wuja i w 1937 r. przyjął święcenia kapłańskie. W seminarium duchownym w Paderborn Franz Hengsbach skorzystał z możliwości uczenia się języka polskiego, by móc sprawować opiekę duchową nad katolickimi Polakami w parafiach ulokowanych w dzielnicach robotniczych. Te umiejętności wykorzystał już w pierwszej parafii Herne-Baukau, gdzie powierzono mu obowiązki duszpasterza polskich katolików. Później Hengsbach tak wspominał ten okres: „Ponieważ podczas studiów nauczyłem się trochę języka polskiego – powierzono mi dodatkowo obowiązki duszpasterza Polaków. Do moich obowiązków należało odprawianie mszy dla polskojęzycznych parafian w ich języku ojczystym oraz pomoc w zaadoptowaniu się w tutejszym kościele.”[1] Wprawdzie ta działalność szybko się zakończyła, ponieważ z chwilą wybuchu II wojny światowej 1. września 1939 r. zabroniono wszelkiej specjalnej posługi duszpasterskiej Polakom. „Oczywiście nie oznaczało to końca osobistych relacji, które do tego czasu zdołałem zbudować. Wprost przeciwnie również w czasie wojny sprawowałem opiekę duchową nad wieloma Polakami w naszej parafii.”[2]. Dzięki temu Hengsbach nie tylko poprawił znajomość języka polskiego, poznał także specyfikę i formy polsko-katolickiej religijności, co bardzo przydało mu się w późniejszych latach.

Osoby, które znały Hengsbacha w tamtym okresie, jeszcze wiele lat później kojarzyły go z posługą kapłańską polskim wiernym i wspominały jako „młodego wikariusza zajmującego się opieką duchową nad Polakami i odprawiającego msze w języku polskim, nie wyłączając śpiewu i kazania, nawet pod okupacją hitlerowską, kiedy oficjalnie taka działalność była zabroniona.”[3] Po zakończeniu II wojny światowej Hengsbacha powołano do kurii arcybiskupiej w Paderborn i powierzono mu wiele funkcji kierowniczych, w tym przewodniczącego Archidiecezjalnego Wydziału Duszpasterskiego. Po mianowaniu na biskupa pomocniczego Paderborn w 1953 r. w dalszym ciągu odpowiadał za sprawy duchowe Polaków w podległej mu archidiecezji. W ramach tych obowiązków odwiedził m.in. w 1955 r. obóz polskich Dispaced Persons w Augustdorf.