Jan Polak. Mistrz późnego gotyku

Pierwsza wzmianka o Janie Polaku (źródła podają różne pisownie nazwiska, również jego łacińską formę „Polonus“[1]) pochodzi z monachijskiej księgi podatkowej z 1482 roku. Wcześniejsze księgi zaginęły. W tym czasie malarz mieszkał w części starówki zwanej „śródmieściem św. Piotra“ („innere Stadt Petri“). Tam też mieściła się jego pracownia. Pierwsze dzieło, które zostało mu przypisane, to źle zachowane freski w prezbiterium kościoła św. Wolfganga w monachijskiej dzielnicy Pipping, przedstawiające sceny męki Pańskiej i datowane na rok 1479. Odliczając wstecz lata nauki, młodości i dzieciństwa, można zatem przyjąć, że artysta urodził się ok. 1450 roku. Prawdopodobnie przed rokiem 1484 poślubił córkę monachijskiego witrażysty Martina, dla którego do 1515 roku wykonywał szkice witraży. Według statutu monachijskiego cechu rzemiosł różnych osoby ubiegające się o przyznanie tytułu mistrza i nadanie tzw. obywatelskich prawa honorowych były zobowiązane do zawarcia małżeństwa. W 1485 roku Polak został wybrany na przewodniczącego cechu malarzy w Monachium; będąc wybierany jeszcze czternastokrotnie –  co dwa, trzy lub pięć lat, funkcję tę pełnił aż do śmierci w 1519 roku. To również świadczy o tym, jak istotną rolę odegrał w monachijskim malarstwie późnego gotyku około 1500 roku.

Od 1485 roku Jan Polak realizował liczne projekty na zamówienie władz Monachium, dzięki czemu powstały prace, które zdobiły bramy miejskie (m.in. Neuhausertor, Sendlingertor, Angertor i Schiffertor), ratusz i baszty obronne, przedstawiające między innymi sceny ukrzyżowania Jezusa. Głównie zajmował się pozłoceniami, wykonywał dekoracje malarskie z okazji różnych uroczystości oraz zdobił herby, chorągwie i tarcze. W 1490 roku, po ukończeniu prac dla kościoła opactwa Benedyktynów w Weihenstephan, a mianowicie ołtarza głównego (zdj. nr 2-7 . ) i zaginionego w okresie późniejszym ołtarza ze scenami z legendy św. Achacego, książę Bawarii-Monachium Albrecht IV Wittelsbach (1447-1508) zlecił mu wykonanie retabulów ołtarza głównego dla kościoła parafialnego św. Piotra (zdj. nr 9 . ), kościoła franciszkanów św. Antoniego (zdj. nr 20-24 . ) w stolicy Bawarii oraz prawdopodobnie do kościoła św. Arsacjusza w Ilmmünster koło Monachium (zdj. nr 26 . ). Z kolei brat Albrechta, książę Zygmunt (1439-1501), zatrudnił Polaka przy rozbudowie kaplicy na Zamku Blutenburg, dla której jego pracownia wykonała między innymi obrazy do trzech ołtarzy (zdj. nr 16-19 . ). Dzieła powstałe po 1500 roku tylko w nielicznych przypadkach można przypisać Janowi Polakowi, który w tym czasie najwyraźniej skupiał się na zarządzaniu cechem malarzy św. Łukasza oraz na kierowaniu swoją pracownią. Rok śmierci malarza potwierdza miejska księga rachunkowa, w której odnotowano kwoty wypłacone „Jon Poleckenns säligen erben / świętej pamięci Jana Polaka sukcesorom“[2].

Pierwszą wzmiankę o Janie Polaku odkrył w księdze rachunkowej opactwa w Weihenstephan niemiecki historyk sztuki i teolog Michael Hartig (1878-1960) podczas kwerendy przeprowadzanej w Bawarskim Archiwum Państwowym (Bayerisches Hauptstaatsarchiv) w Monachium w 1908 roku. W następnym roku Bawarskie Muzeum Narodowe (Bayerisches Nationalmuseum) w Monachium zorganizowało wystawę pod tytułem „Altmünchener Tafelgemälde des XV. Jahrhunderts“ (Malarstwo tablicowe w XV- wiecznym Monachium). Katalog wystawy zawiera pierwszą próbę przypisania dzieł Janowi Polakowi przez Hansa Buchheita[3]. Odtąd niemalże wszystkie zachowane dzieła z lat 1480-1519, w tym przeszło dwieście dwustronnie malowanych tablic i trzydzieści fresków, przypisano nowo odkrytemu malarzowi[4]. W 1921 roku na uniwersytecie w Monachium doktoryzował się Ernst Buchner (1892-1962), pisząc rozprawę o Polaku, „malarzu miejskim w Monachium“, pod kierunkiem sławnego szwajcarskiego historyka sztuki Heinricha Wölfflina (1864-1945), i dołączając do niej pierwszy kompletny katalog dzieł artysty. Praca Buchnera nie została wprawdzie opublikowana[5], ale w 1933 roku w popularnym niemieckim leksykonie artystów „Thieme-Becker Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart“ (Thieme-Becker. Powszechny leksykon artystów plastyków od antyku do czasów współczesnych) ukazał się obszerny artykuł Buchnera, który w międzyczasie objął funkcję dyrektora generalnego Bawarskich Państwowych Zbiorów Malarstwa (Bayerische Staatsgemäldesammlungen), wraz z kompletną listą dzieł. Niewątpliwie od dziesięcioleci pozostaje on, nie tylko dzięki autorytetowi autora tekstu, najważniejszym źródłem wiedzy o twórczości późnośredniowiecznego malarza Jana Polaka[6].

Buchner, widząc w monachijskich pracach Polaka pewne „pokrewieństwo stylu“ ze znakomitymi sakralnymi dziełami w Krakowie, choćby takimi, jak „skrzydła ołtarza głównego dawnego kościoła dominikanów w Krakowie czy też inne  tablice ołtarzowe (w katedrze, w kościele św. Katarzyny)“, wysnuł wniosek o jego pochodzenie z Polski, stwierdzając krótko: „Pochodzi z Krakowa.“ Historyk sztuki jest zdania, że „Polack“ nie stanowi nazwiska („Nazwisko rodowe Polaka nieznane“), lecz wskazanie miejsca pochodzenia[7]. Ponadto, w swoim zestawieniu dzieł Polaka uwzględnił jedenaście tablic skrzydłowych z przedstawieniami męki Pańskiej i historii życia Matki Boskiej, które pochodziły z krakowskiego kościoła dominikanów i już wtedy znajdowały się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie, dodając jednak: „stylistycznie bliski związek z Polakiem, ale [prace] raczej nie własnoręczne“[8]. Wszystkie te spostrzeżenia są dziś kwestionowane: polscy naukowcy od dawna przypisują krakowskie tablice anonimowemu mistrzowi z około 1465 roku[9]. Także Matthias Weniger, kierownik Działu Rzeźby i Malarstwa sprzed 1550 roku Bawarskiego Muzeum Narodowego, stwierdza w nowym nakładzie „Allgemeines Künstlerlexikon“ (Powszechny leksykon artystów) z 2017 roku, że fakt wywodzenia się malarstwa Polaka ze sztuki małopolskiej jak dotąd nie został udowodniony. Jan Polak wpisuje się raczej, przynajmniej częściowo, w tradycję wczesnego malarstwa monachijskiego i wykorzystuje formuły wizualne, które były popularne w sztuce niderlandzkiej. Póki co nie dało się dowieść, czy jego nazwisko jest przydomkiem określającym pochodzenie, przekształconym z czasem w nazwisko[10].

[1] Weniger, 2017 (patrz Literatura przedmiotu), podaje warianty takie jak Pola(e)gk, Polegk(h), Polägk, Pol(l)e(c)k, Pola(c)k i Polonus, oraz formy imienia: Jan, Jhan, Jon, Johannes i Hanns; podobne dane podają również: Andrea Langer, 2001 (patrz Źródła online) oraz – jako pierwszy – Buchner, 1933 (patrz Literatura przedmiotu).

[2] Odnośnie biografii porównaj: Wallner, 2005, s. 5 i nast.; Peter B. Steiner, Jan Polack – Werk, Werkstatt und Publikum, [w:] Steiner/Grimm, 2004, s. 16 oraz Weniger, 2017 (patrz Literatura przedmiotu). Historyczne źródła i dokumenty opublikował jako pierwszy Otto Hartig, w artykule: Münchner Künstler und Kunstsachen, I, [w:] Münchner Jahrbuch der bildenden Kunst, Neue Folge, 3, 1926, s. 274, 286 i nast., 339 i nast., 345 i nast., 359 i nast.; autorzy nowych publikacji (głównie Wallner, 2005) nadal się na nie powołują.

[3] Hans Buchheit, Ausstellung Altmünchener Tafelgemälde des XV. Jahrhunderts im Bayerischen Nationalmuseum, München 1909 (38 stron). W 1909 roku Hans Buchheit (1878-1961) był asystentem w Bayerisches Nationalmuseum, w 1931 roku został jego dyrektorem.

[4] Steiner, Jan Polack – Werk, 2004 (patrz przypis nr 2), s. 16.

[5] Ernst Buchner, Jan Polack, der Stadtmaler von München, tom 2: Die Werke Jan Polacks, (München) 1921, 268 arkuszy. Fragmenty maszynopisów znajdują się prawdopodobnie w Bibliotece Uniwersytetu Ludwika i Maksymiliana w Monachium (Universitätsbibliothek der Ludwig-Maximilians-Universität München) oraz w bibliotece Centralnego Instytut Historii Sztuki (Zentralinstitut für Kunstgeschichte), również w Monachium.

[6] Buchner, 1933 (patrz Literatura przedmiotu).

[7] Tamże, s. 200.

[8] Tamże, s. 201.

[9] Adam S. Labuda, Die künstlerischen Beziehungen Polens zum deutschen Reich im späten Mittelalter. Krakau und Süddeutschland, [w:] Alexander Patschovsky (red.), Das Reich und Polen. Parallelen, Interaktionen und Formen der Akkulturation im Hohen und Späten Mittelalter, Stuttgart 2003, s. 5 i nast.: „Malarz poliptyku na ołtarzu w kościele opactwa dominikanów reprezentuje tendencje artystyczne panujące w niemal całej Europie Północnej i mające swoje korzenie w Niderlandach.“ Por. także: Jerzy Gadomski, Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1460-1500, Warszawa 1988, s. 124-130.

[10] Weniger, 2017 (patrz Literatura przedmiotu), s. 229. Nowy katalog dzieł Jana Polaka jest w przygotowaniu – informuje Weniger.