„Polak w Niemczech” (1925–1972). Organ Związku Polaków w Niemczech

Okres narodowego socjalizmu i II wojna światowa jako cezura 
 

„Jasno trzeba sobie z tego zdawać sprawę, że żyjemy w okresie wielkich zmagań i wielkich przemian. Nie ma dziś lat spokojnych, zwyczajnych, zawcześnie [sic!] jeszcze na lata, zamykające okresy burzliwe, przełomowe. [...] A dziś już wiadomo, że wojna światowa nie była końcem, lecz początkiem burzy”[18].

Ten złowieszczy cytat pochodzi z artykułu, który ukazał się na początku pierwszego numeru „Polaka w Niemczech” z 1939 roku i w którym nie tylko spoglądano wstecz na coraz bardziej represyjne działania nazistowskich władz w zakresie życia kulturalnego, politycznego i gospodarczego polskiej i innych mniejszości narodowych w Rzeszy, lecz także niemal proroczo opisano niosącą zagrożenie przyszłość. ZPwN, wbrew represjom narodowosocjalistycznego reżimu i pomimo stagnacji w rozwoju polityki mniejszościowej, próbował do samego końca kontynuować swoją działalność kulturalno-polityczną na rzecz niemieckich obywateli polskiej narodowości i polskiego języka[19]. I tak, z okazji 15. rocznicy swojego istnienia w 1938 roku zorganizował I Kongres Polaków, który odbył się 6 marca w Berlinie (zdj. nr 13)[20]. Do udziału w tym jak dotąd jedynym w swoim rodzaju zjeździe nawoływał „Polak w Niemczech” w marcowym wydaniu z 1938 roku (zdj. nr 14–16), pisząc między innymi:

„W stolicy państwa niemieckiego zejdą się przedstawiciele półtora miliona obywateli niemieckich, narodowości polskiej. I wobec świata całego, który patrzy się uważnie na Lud Polski w Rzeszy, nasz Kongres Ludowy zaświadczy: Obywatelstwo mamy niemieckie, duszę polską”[21].

Podczas Kongresu ogłoszono także pięć „Prawd Polaków” jako istotny „element tożsamości polskiej mniejszości” [22]. Tym samym dla mieszkających w Niemczech Polaków i ich świadomości narodowej Kongres był nie tylko wydarzeniem unikalnym, ale także przyczynił się do kształtowania ich tożsamości narodowej. 

Wraz z wybuchem II wojny światowej rozpoczęły się akcje przeciwko polskim instytucjom i polskiej własności, które systematycznie konfiskowano i zamykano i w ostatecznym rezultacie (prasowa) działalność ZPwN została zupełnie sparaliżowana. Poza tym niektórzy członkowie organizacji zostali aresztowani przez nazistów i deportowani do obozu koncentracyjnego[23].