Louis Lewandowski (1821–1894)

Największym osiągnięciem Lewandowskiego nie jest w pierwszej kolejności oryginalność jego kompozycji, które zdecydowanie przewyższa mistrzostwo tych spod pióra Sulzera, lecz zachowanie dotąd ustnie przekazywanych pieśni w tradycji wschodnioeuropejskich Żydów (Minhag Polin). Lewandowski w przeciwieństwie do Sulzera widział w tych tradycyjnych pieśniach „świętą spuściznę“ i dlatego przejmował z nich typowe dla wykonywanych przez kantora recytatywów melizmatyczne ozdobniki i uzupełniał je o stylistyczne środki wyrazu europejskiego romantyzmu. Jego dzieła można rozumieć jako „komponowaną wielokulturowość“, są one symbolem ciężko wywalczonej równowagi pomiędzy żydowską asymilacją a tradycją. Lewandowski często jest nazywany „Mendelssohnem muzyki synagogalnej“, bowiem stylistyką brzmienia jego utwory przypominają kompozycje Mendelssohna, na przykład, jeśli chodzi o harmonikę i fakturę. Poza wpływami idola jego młodości, szczególne w jego fakturach chóralnych, znaleźć można również typowe formy melodyczne zapożyczone ze współczesnej mu niemieckiej muzyki chóralnej.

W 80. latach XIX w. Lewandowski uznawany był za geniusza muzyki synagogalnej a jego utwory coraz bardziej wypierały kompozycje Sulzera. Stowarzyszenie Kantorów (Kantorenvereinigung) mianowało go swoim honorowym prezesem; wszystkie chóry w berlińskich Synagogach, w których i tak wykonywano tylko jego muzykę, podlegały jego kierownictwu muzycznemu. Był poważany wśród społeczności licznych gmin żydowskich i honorowany tytułami i orderami nawet przez rząd niemiecki. W grudniu 1890 roku Gmina Żydowska uroczyście obchodziła jubileusz 50-lecia jego pracy zawodowej. To wielkie wydarzenie odbiło się ogromnym echem również w prasie. Berlińska Akademia Sztuki przyznała mu, swemu byłemu studentowi, który przerwał studia, tytuł profesora muzyki. Przyszli kantorzy tłumnie przybywali do Berlina, by brać udział w jego zajęciach. Louis Lewandowski zmarł w dniu 3 lutego 1894 roku w wieku 72 lat. Został pochowany na cmentarzu Gminy Żydowskiej w Weißensee, obecnie dzielnicy Berlina.

Kompozycje Lewandowskiego miały ogromny wpływ na zachodnią muzykę synagogalną i następne pokolenia kantorów, również po jego śmierci. Dzięki żydowskim muzykom, którzy uciekali przed narodowym socjalizmem, muzyczna spuścizna Lewandowskiego dotarła do Ameryki.[7] W wyniku zagłady niemieckich liberalnych Żydów w okresie holokaustu (Shoah) dziełom Lewandowskiego a szczególnie jego osobie przez wiele lat poświęcano niewiele uwagi. Organy stały się rzadkością w żydowskich bożnicach w Niemczech. Od 1947 roku Berlińska Synagoga przy ulicy Pestalozzistraße pielęgnuje pamięć o wielkim reformatorze żydowskiej liturgii. Do dziś gra się w niej wyłącznie muzykę Lewandowskiego – oczywiście przy akompaniamencie organów. Wspomnienie o Lewandowskim odżyło również wraz z założeniem w lipcu 1988 roku „Centrum Judaicum” w byłym Berlinie Wschodnim. Z inicjatywy Centrum Niemiecka Poczta (NRD) wyemitowała dnia 18 września 1990 roku, kilka dni przed zjednoczeniem Niemiec, znaczek okolicznościowy z portretem Louisa Lewandowskiego z roku 1850, znajdującym się w zbiorach Muzeum Żydowskiego (Jüdisches Museum) w Berlinie. Od 2011 roku odbywa się coroczny Festiwal Louisa Lewandowskiego, podczas którego znane chóry z całego świata prezentują muzykę synagogalną różnych epok. Pamięć o Louisie Lewandowskim jest obecnie pielęgnowana także w Polsce. Od 18 października 2009 roku w jego rodzinnym mieście Wrześni przypomina o nim tablica pamiątkowa nieopodal domu, w którym się urodził sławny syn miasta.

Sabine Krämer, styczeń 2017 r.

Literatura przedmiotu:

Friedmann, Aron (red.), Lebensbilder berühmter Kantoren, Berlin 1921.

Idelsohn, Abraham Z., Jewish music. Its historical development, New York 1992.

Frühauf, Tina, Kunst zwischen zwei Kulturen. „Orgelangelegenheiten“ an der Neuen Synagoge zu Berlin, [w:] Neuer Aufbruch: zur deutsch-jüdischen Geschichte und Kultur, Berlin 2001, s. 293-310.

Kirschner, Emanuel, Lewandowski, Louis, [w:] Jüdisches Lexikon, 3. tom, Berlin 1929, s. 1090-1091.

Keller Manfred (red.), Erich Mendel / Eric Mandell. Zwei Leben für die Synagoge. Essen 2006.

Lewandowski, Louis, Kol Rinnah u-T’fillah, przedmowa do pierwszego wydania, Berlin 1871.

Nachama, Andreas i Susanne Stähr, Die vergessene Revolution. Der lange Weg des Louis Lewandowski, [w:] Menora. Jahrbuch für deutsch-jüdische Geschichte 3 (1992), s. 241–255.

Nemtsov, Jascha i Hermann Simon, Louis Lewandowski. „Liebe macht das Lied unsterblich!“, Berlin 2011.

Siegfried, Christina, Das Wirken Adolf Bernhard Marx'. Aspekte zur musikkulturellen Entwicklung Berlins in der ersten Hälfte des 19. Jahrhunderts, Potsdam 1992.

Przykłady dzieł Louisa Lewandowskiego do odsłuchania dostępne w Internecie na stronie Deutsche Digitale Bibliothek (Niemiecka Biblioteka Cyfrowa):

https://www.deutsche-digitale-bibliothek.de/entity/128690615

Inne przykłady do odsłuchania dostępne w Internecie na stronach:

http://www.louis-lewandowski-festival.de/geschichte oraz

http://www.yivoencyclopedia.org/search.aspx?query=lewandowski

Cyfrowy zbiór zapisów nutowych Louisa Lewandowskiego dostępny w Internecie na stronie Biblioteki Uniwersyteckiej w Frankfurcie nad Menem pod linkiem ‚Sammlung Freimann‘ (Freimann Sammlung, Universitätsbibliothek Frankfurt a. M.):

http://sammlungen.ub.uni-frankfurt.de/freimann/search/quick?query=Louis+Lewandowski

[7] Informacje dotyczące wpływu Lewandowskiego na następne pokolenia kantorów oraz zbiorów muzyki synagogalnej w Stanach Zjednoczonych, patrz: Keller, Erich Mendel