Grób więźniów obozu koncentracyjnego Katzbach w Zakładach Adlera

Kształt mogiły

Wygląd masowego grobu 528 więźniów KL Katzbach ewoluował przez dziesięciolecia, pod wpływem rosnącej wiedzy o popełnionych w obozie zbrodniach i potrzeby upamiętnienia ofiar. Początkowo opieką nad grobem zajęli się Polacy, pozostający po wojnie w Niemczech. Od lat 70-tych w proces upamiętnienia wyraźnie włączali się Frankfurtczycy, aż do przejęcia w ramach lokalnej organizacji NGO LAGG Leben und Arbeiten in Gallus und Griesheim e.V. w połowie lat 90-tych całkowitej opieki nad grobem. Dochodzące nowe elementy nagrobka nie oznaczały usuwania dotychczasowych. W przypadku tej mogiły możemy zatem odtworzyć kilkudziesięcioletni proces upamiętnienia ofiar – swoistą archeologię pamięci.   

W 1948 r. grób więźniów obozu Katzbach zostaje przeniesiony w jego obecne miejsce na Cmentarzu Komunalnym[4]. Polska Misja Katolicka postawiła kamienny krzyż z reliefem ukrzyżowanego Chrystusa i napisem w języku polskim na cokole krzyża: „Ofiarom niemieckich obozów koncentracyjnych 1948 Rodacy“. Brak w inskrypcji wskazówki o obozie Katzbach w Zakładach Adlera, gdzie więziono zmarłych. Na planie cmentarza grób oznaczono jako „polskie groby wojenne“. Do pracy społecznej przy świeżo przeniesionym grobie w 1948 r. oddelegowano na okres kilku dni pięciu Polaków uczęszczających do Szkoły Budowlanej we Frankfurcie.  W 1972 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Hesji otacza miejsce pochówku 528 ofiar obozu KL Katzbach kamiennymi płytami, na których wyryto wszystkie imiona i nazwiska spoczywających tu zmarłych. Tablice ułożone są na brzegach kwatery, tworząc prostokąt i jednocześnie wydzielając powierzchnię kwatery. Ofiary przestały być anonimowe, nadal jednak nie podano miejsca ich śmierci. Wyryte na kamiennych płytach nazwiska w większości są polskie. W 1974 r. kwatera zostaje poddana rozległym pracom ogrodniczym. 

W 1986 r. dodatkową tablicę pamiątkową w językach polskim i niemieckim funduje frankfurcki oddział Związku Polaków Zgoda e.V. Tablica zostaje umieszczona przed kamiennym krzyżem. Napis na tablicy sformułowano uniwersalnie: „Ofiarom niemieckich obozów koncentracyjnych. Den Opfern des Faschismus“. Zasadniczą różnicą w stosunku do napisu z 1948 r. jest niemieckie tłumaczenie inskrypcji. Nadal brak czytelnej wskazówki o konkretnym obozie. Po opublikowaniu w 1994 r. przez Ernsta Kaisera i Michaela Knorna obszernej monografii „Wir lebten und schliefen zwischen den Toten“. Rüstungsproduktion, Zwangsarbeit und Vernichtung in den Frankfurter Adlerwerken (Campus Verlag Frankfurt/New York 1994), poprzedzonej kilkuletnią, gruntowną pracą badawczą, opiekę nad grobem w 1995 r. przejmuje frankfurckie stowarzyszenie LAGG Leben und Arbeiten in Gallus und Griesheim (tłum. Zycie i praca w dzielnicy Gallus i Griesheim). Dwaj niezależni frankfurtcy historycy dotarli do źródeł, poddali je gruntownym badaniom i ocenie. Wskrzesili pamięć o obozie Katzbach, zwracając przy okazji uwagę na masową mogiłę 528 więźniów. 

Inicjatywa LAGG skutecznie wnioskuje o zmianę oznaczenia mogiły na mapie cmentarza. Od 1997 r. grób figuruje jako „Miejsce pochówku ofiar zewnętrznego obozu koncentracyjnego Katzbach/Zakłady Adlera“. Dodatkowo do troski o dokładne oznaczenie mogiły stowarzyszenie LAGG w 1997 r. funduje pomnik nagrobny, na którego odsłonięcie z Warszawy przyjeżdżają byli więźniowie KL Katzbach. Konkurs na pomnik w 1996 r. rozpisały wspólnie stowarzyszenia LAGG oraz „Initiative gegen das Vergessen“ (Inicjatywa przeciw zapomnieniu). Wygrał projekt frankfurckiego artysty Dirka Wilhelma Bührmanna, odnoszący się do humanizmu helleńskiego oraz tradycji judaistycznej i symboliki kojarzącej się z obozową niewolą.