Grób więźniów obozu koncentracyjnego Katzbach w Zakładach Adlera
Grób 528 więźniów obozu koncentracyjnego Katzbach w Zakładach Adlera we Frankfurcie nad Menem
W 1944 r. w wyniku alianckich nalotów Zakłady Adlera we Frankfurcie zostały znacznie uszkodzone. Odczuwając brak siły roboczej w celu produkcji zbrojeniowej Zakłady sięgnęły po więźniów z obozów koncentracyjnych. Na swym terenie, w centralnie położonej dzielnicy Gallus we Frankfurcie, na trzecim i czwartym piętrze Zakładów pozwolono zbudować obóz dla 1000 więźniów, oznaczony kryptonimem „Katzbach“. Administracyjnie obóz podlegał KZ Natzweiler w Alzacji. Nadzór pełniła ekipa wartownicza składająca się z 25 esesmanów. Dowódcą jednostki był SS-Hauptscharführer Erich Franz. Dodatkowo Zakłady Adlera zorganizowały własne ekipy pomocnicze. W ich skład wchodziły przede wszystkim osoby należące do SA. Nadzorem więźniów obarczono 300 cywilnych pracowników fabryki.
22.08.1944 r. z KL Buchenwald przysłano do Zakładów Adlera 200-osobowe komando budowlane. Zarówno ci więźniowie, jak i 1000 więźniów przysłanych 29.09.1944 z KZ Dachau to w zdecydowanej większości Polacy z Powstania Warszawskiego. W obozie Katzbach realizowano program wyniszczenia przez pracę. Wśród więźniów wzrastała umieralność. W szczytowym momencie życie traciło tu nawet 20 osób dziennie. Ubytki uzupełniono nowymi transportami. 26.01.1945 r. do obozu przywieziono 167 więźniów – w większości warszawiaków z Powstania Warszawskiego, którzy wcześniej pracowali w wyburzonym obozie Daimler-Benza w Mannheim-Sandhofen. 1. lutego 1945 r. przybyło do KZ Katzbach 225 więźniów z KZ Auschwitz-Jawischowitz oraz z KZ Buchenwald. Wraz z tym transportem w obozie znalazło się osiem narodowości. 23.03.1945 r., w obliczu zbliżającego się frontu Aliantów zatrzymano produkcję Zakładów. Dzień później około 360 więźniów wysłano w marsz ewakuacyjny, zwany później marszem śmierci. Pierwszym etapem był KL Buchenwald. Następnym KL Dachau. Końca wojny doczekało około 50 z 1600 więźniów.
Umieralność w KZ Katzbach
W masowym grobie na Cmentarzu Komunalnym we Frankfurcie spoczywają więźniowie, którzy zmarli bezpośrednio w Zakładach Adlera lub w sąsiedztwie budynku. Jest to 528 osób, przede wszystkim Polacy. Co najmniej 11 z nich można określić jako Rosjan lub Ukraińców. W obozie istniała izba chorych, lecz były w niej prycze jedynie dla 20 osób. Dokonywano selekcji chorych i wycieńczonych. 245 więźniów wysłano stąd do obozu chorych KL Vaihingen, de facto na śmierć. 62 więźniów z obozu Katzbach zginęło 6.01.1945 r. podczas nalotu bombowego. Byli oni zamknięci w lichej piwnicy, w którą trafiła bomba[1].
Ostatniej dużej selekcji dokonano na krótko przed marszem ewakuacyjnym. 500 niezdolnych do marszu więźniów odesłano pociągiem do KL Bergen-Belsen. Transport przeżyło jedynie ośmiu więźniów. Około 300 więźniów straciło życie podczas marszu śmierci oraz kwarantann w obozach docelowych.
W cmentarnej księdze zgonów jako przyczynę śmierci w obozie Katzbach najczęściej podawano „gruźlicę“, „uszkodzenie mięśnia sercowego“ lub „zatrucie krwi“. Ci, którzy przeżyli obóz wskazują jednak na niedożywienie i brak ciepłej odzieży jako główne przyczyny. Po wojnie więźniowie zdawali relacje także o brutalnym traktowaniu ich przez SS i kapo oraz o wynikających z tego przypadkach śmierci. Udokumentowanych jest osiem rozstrzelań i powieszeń. Autorzy Kaiser i Knorn[2] wskazują, że liczba ta może być wyższa. Publiczne egzekucje, kary chłosty albo bunkra służyły zastraszaniu więźniów. 24.1.1945 podczas apelu powieszono Wincentego Bocheńskiego i Władysława Sumarę za rzekomy sabotaż. 14.03.1945 r. śmierć poniósł Ukrainiec Georgij Lebedenko i Rosjanin Adam Golub. Udało im się uciec z obozu, jednakże zostali wydani przez mieszkańców z sąsiedztwa fabryki[3]. Śmiertelność w KL Katzbach należała do najwyższych pośród 28 obozów koncentracyjnych i ich podobozów w Hesji.
[1] Zob. Ernst Kaiser, Michael Knorn: „Wir lebten und schliefen zwischen den Toten“. Rüstungsproduktion, Zwangsarbeit und Vernichtung in den Frankfurter Adlerwerken. Frankfurt, New York 1998 str. 221
[2] Ernst Kaiser, Michael Knorn: Obóz w sercu miasta. W: Katzbach – obóz widmo. Powstańcy warszawscy w Zakładach Adlera we Frankfurcie nad Menem 1944-45. Karta, Warszawa 2016 . p. str. 4 oraz Ernst Kaiser, Michael Knorn: „Wir lebten und schliefen zwischen den Toten“. Rüstungsproduktion, Zwangsarbeit und Vernichtung in den Frankfurter Adlerwerken. Frankfurt/New York 1998, str. 213
[3] s.o. str. 219
Kształt mogiły
Wygląd masowego grobu 528 więźniów KL Katzbach ewoluował przez dziesięciolecia, pod wpływem rosnącej wiedzy o popełnionych w obozie zbrodniach i potrzeby upamiętnienia ofiar. Początkowo opieką nad grobem zajęli się Polacy, pozostający po wojnie w Niemczech. Od lat 70-tych w proces upamiętnienia wyraźnie włączali się Frankfurtczycy, aż do przejęcia w ramach lokalnej organizacji NGO LAGG Leben und Arbeiten in Gallus und Griesheim e.V. w połowie lat 90-tych całkowitej opieki nad grobem. Dochodzące nowe elementy nagrobka nie oznaczały usuwania dotychczasowych. W przypadku tej mogiły możemy zatem odtworzyć kilkudziesięcioletni proces upamiętnienia ofiar – swoistą archeologię pamięci.
W 1948 r. grób więźniów obozu Katzbach zostaje przeniesiony w jego obecne miejsce na Cmentarzu Komunalnym[4]. Polska Misja Katolicka postawiła kamienny krzyż z reliefem ukrzyżowanego Chrystusa i napisem w języku polskim na cokole krzyża: „Ofiarom niemieckich obozów koncentracyjnych 1948 Rodacy“. Brak w inskrypcji wskazówki o obozie Katzbach w Zakładach Adlera, gdzie więziono zmarłych. Na planie cmentarza grób oznaczono jako „polskie groby wojenne“. Do pracy społecznej przy świeżo przeniesionym grobie w 1948 r. oddelegowano na okres kilku dni pięciu Polaków uczęszczających do Szkoły Budowlanej we Frankfurcie. W 1972 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Hesji otacza miejsce pochówku 528 ofiar obozu KL Katzbach kamiennymi płytami, na których wyryto wszystkie imiona i nazwiska spoczywających tu zmarłych. Tablice ułożone są na brzegach kwatery, tworząc prostokąt i jednocześnie wydzielając powierzchnię kwatery. Ofiary przestały być anonimowe, nadal jednak nie podano miejsca ich śmierci. Wyryte na kamiennych płytach nazwiska w większości są polskie. W 1974 r. kwatera zostaje poddana rozległym pracom ogrodniczym.
W 1986 r. dodatkową tablicę pamiątkową w językach polskim i niemieckim funduje frankfurcki oddział Związku Polaków Zgoda e.V. Tablica zostaje umieszczona przed kamiennym krzyżem. Napis na tablicy sformułowano uniwersalnie: „Ofiarom niemieckich obozów koncentracyjnych. Den Opfern des Faschismus“. Zasadniczą różnicą w stosunku do napisu z 1948 r. jest niemieckie tłumaczenie inskrypcji. Nadal brak czytelnej wskazówki o konkretnym obozie. Po opublikowaniu w 1994 r. przez Ernsta Kaisera i Michaela Knorna obszernej monografii „Wir lebten und schliefen zwischen den Toten“. Rüstungsproduktion, Zwangsarbeit und Vernichtung in den Frankfurter Adlerwerken (Campus Verlag Frankfurt/New York 1994), poprzedzonej kilkuletnią, gruntowną pracą badawczą, opiekę nad grobem w 1995 r. przejmuje frankfurckie stowarzyszenie LAGG Leben und Arbeiten in Gallus und Griesheim (tłum. Zycie i praca w dzielnicy Gallus i Griesheim). Dwaj niezależni frankfurtcy historycy dotarli do źródeł, poddali je gruntownym badaniom i ocenie. Wskrzesili pamięć o obozie Katzbach, zwracając przy okazji uwagę na masową mogiłę 528 więźniów.
Inicjatywa LAGG skutecznie wnioskuje o zmianę oznaczenia mogiły na mapie cmentarza. Od 1997 r. grób figuruje jako „Miejsce pochówku ofiar zewnętrznego obozu koncentracyjnego Katzbach/Zakłady Adlera“. Dodatkowo do troski o dokładne oznaczenie mogiły stowarzyszenie LAGG w 1997 r. funduje pomnik nagrobny, na którego odsłonięcie z Warszawy przyjeżdżają byli więźniowie KL Katzbach. Konkurs na pomnik w 1996 r. rozpisały wspólnie stowarzyszenia LAGG oraz „Initiative gegen das Vergessen“ (Inicjatywa przeciw zapomnieniu). Wygrał projekt frankfurckiego artysty Dirka Wilhelma Bührmanna, odnoszący się do humanizmu helleńskiego oraz tradycji judaistycznej i symboliki kojarzącej się z obozową niewolą.
[4] Zob. www.kz-adlerwerke-frankfurt.de (ostatnie wejście: 22.05.2018)
Bührmann nawiązuje do charakterystycznej w starożytnym Rzymie i Grecji formy sarkofagu z lekko spadzistym dachem, jaką stosowano w przypadku zasłużonych i zamożnych obywateli. Tym samym symbolicznie ofiarom zostaje zwrócona godność, której starano się ich pozbawić w obozie. Celowo sarkofag w dużej mierze zanurzony jest w ziemi. U odbiorcy miało powstawać wrażenie, jakby jakaś siła wypychała go na zewnątrz. Symbolizuje to wynurzanie się z zapomnienia i przekazywanie pamięci o zbrodniach KZ Katzbach kolejnym pokoleniom. Proporcje sarkofagu nawiązują do tradycyjnej żydowskiej trumny. Na ścianie wezgłowia i w nogach nagrobka umieszczono symetrycznie reliefy zamknięte w obwodzie koła. Po jednej stronie jest to bochenek chleba – to, czego więźniowie w miesiącach obozowej gehenny pragnęli najbardziej. Na przeciwległej ścianie umieszczono natomiast relief motyla – symbol wznoszącej się do nieba duszy. Dwie lekko opadające płaszczyzny zadaszenia pokryto inskrypcją w językach polskich i niemieckim:
Zum Gedenken
Hier ruhen 528 Menschen
Sie starben zwischen August 1944 und März 1945
in den Adler-Werken, in Frankfurt am Main.
Sie wurden durch Arbeit, Zwangsarbeit,
vernichtet. Sie verhungerten, starben an Entkräftung,
An unbehandelten Krankheiten, wurden zu Tode geprügelt.
Sie starben mitten in Frankfurt.
Die Adlerwerke waren eine Außenstelle des
Konzentrationslagers Natzweiler.
Der Schoß ist fruchtbar noch aus dem das kroch.
Bert Brecht
Miejsce spoczynku 528 ofiar wojny,
zmarłych w okresie od sierpnia 1944 r. do marca 1945 r.
w Zakładach Adlera we Frankfurcie nad Menem.
Wyniszczyła je praca, roboty przymusowe.
Zmarły z głodu, wycieńczenia, w wyniku nie leczonych chorób,
zachłostano je na śmierć.
Zginęły w centrum Frankfurtu.
Zakłady Adlera były filią
obozu koncentracyjnego w Natzweiler.
Hołd ich pamięci.
Łono jest jeszcze płodne, z którego wypełzło
Bert Brecht
Joanna de Vincenz, lipiec 2018 r.
Ostatnimi laty obok sarkofagu miasto Frankfurt umieściło tabliczkę z piktogramem i adresami internetowymi:
Cytowane prezentacje internetowe przygotował Instytut Historii Frankfurtu (Institut für Stadtgeschichte). Są one nadal opracowywane i uzupełniane pod nadzorem naukowym.
Literatura:
De Vincenz, Joanna: Powstaje miejsce pamięci o byłym niemieckim obozie Katzbach. Deutsche Welle, 13.05.2018 (http://www.dw.com/pl/powstaje-miejsce-pami%C4%99ci-o-by%C5%82ym-niemieckim-obozie-katzbach/a-43747010)
Ernst Kaiser, Michael Knorn: „Wir lebten und schliefen zwischen den Toten“. Rüstungsproduktion, Zwangsarbeit und Vernichtung in den Frankfurter Adlerwerken. Frankfurt/New York 1998
Katzbach – obóz widmo. Powstańcy warszawscy w Zakładach Adlera we Frankfurcie nad Menem 1944-45. Ośrodek KARTA 2016
Joanna Skibinska: Die letzten Zeugen. Gespräche mit Überlebenden des KZ-Außenlagers „Katzbach“ in den Adlerwerken Frankfurt am Main. Hanau 2005
Strony internetowe (ostatnie wejście 04.05.2018 r.):
https://kz-adlerwerke.de, administrowana przez stowarzyszenia Initiative gegen das Vergessen i stowarzyszenie LAGG e.V. Leben und Arbeiten im Gallus und Griesheim. (Ostatnie wejście 22.05.2018 r.). Wyszczególnione są na niej m.in. imiona i nazwiska spoczywających w mogile osób.
http://www.gedenkorte-frankfurt-main.de/
Film Andrzeja Falbera: https://www.youtube.com/watch?v=wp5PFETKrrU
