Grób więźniów obozu koncentracyjnego Katzbach w Zakładach Adlera

Grób 528 więźniów obozu koncentracyjnego Katzbach w Zakładach Adlera we Frankfurcie nad Menem

W 1944 r. w wyniku alianckich nalotów Zakłady Adlera we Frankfurcie zostały znacznie uszkodzone. Odczuwając brak siły roboczej w celu produkcji zbrojeniowej Zakłady sięgnęły po więźniów z obozów koncentracyjnych. Na swym terenie, w centralnie położonej dzielnicy Gallus we Frankfurcie, na trzecim i czwartym piętrze Zakładów pozwolono zbudować obóz dla 1000 więźniów, oznaczony kryptonimem „Katzbach“. Administracyjnie obóz podlegał KZ Natzweiler w Alzacji. Nadzór pełniła ekipa wartownicza składająca się z 25 esesmanów. Dowódcą jednostki był SS-Hauptscharführer Erich Franz. Dodatkowo Zakłady Adlera zorganizowały własne ekipy pomocnicze. W ich skład wchodziły przede wszystkim osoby należące do SA. Nadzorem więźniów obarczono 300 cywilnych pracowników fabryki. 

22.08.1944 r. z KL Buchenwald przysłano do Zakładów Adlera 200-osobowe komando budowlane. Zarówno ci więźniowie, jak i 1000 więźniów przysłanych 29.09.1944 z KZ Dachau to w zdecydowanej większości Polacy z Powstania Warszawskiego. W obozie Katzbach realizowano  program wyniszczenia przez pracę. Wśród więźniów wzrastała umieralność. W szczytowym momencie życie traciło tu nawet 20 osób dziennie. Ubytki uzupełniono nowymi transportami. 26.01.1945 r. do obozu przywieziono 167 więźniów – w większości warszawiaków z Powstania Warszawskiego, którzy wcześniej pracowali w wyburzonym obozie Daimler-Benza w Mannheim-Sandhofen. 1. lutego 1945 r. przybyło do KZ Katzbach 225 więźniów z KZ Auschwitz-Jawischowitz oraz z KZ Buchenwald. Wraz z tym transportem w obozie znalazło się osiem narodowości. 23.03.1945 r., w obliczu zbliżającego się frontu Aliantów zatrzymano produkcję Zakładów. Dzień później około 360 więźniów wysłano w marsz ewakuacyjny, zwany później marszem śmierci. Pierwszym etapem był KL Buchenwald. Następnym KL Dachau. Końca wojny doczekało około 50 z 1600 więźniów.

Umieralność w KZ Katzbach 

W masowym grobie na Cmentarzu Komunalnym we Frankfurcie spoczywają więźniowie, którzy zmarli bezpośrednio w Zakładach Adlera lub w sąsiedztwie budynku. Jest to 528 osób, przede wszystkim Polacy. Co najmniej 11 z nich można określić jako Rosjan lub Ukraińców. W obozie istniała izba chorych, lecz były w niej prycze jedynie dla 20 osób. Dokonywano selekcji chorych i wycieńczonych. 245 więźniów wysłano stąd do obozu chorych KL Vaihingen, de facto na śmierć. 62 więźniów z obozu Katzbach zginęło 6.01.1945 r. podczas nalotu bombowego. Byli oni zamknięci w lichej piwnicy, w którą trafiła bomba[1].

Ostatniej dużej selekcji dokonano na krótko przed marszem ewakuacyjnym. 500 niezdolnych do marszu więźniów odesłano pociągiem do KL Bergen-Belsen. Transport przeżyło jedynie ośmiu więźniów. Około 300 więźniów straciło życie podczas marszu śmierci oraz kwarantann w obozach docelowych.

W cmentarnej księdze zgonów jako przyczynę śmierci w obozie Katzbach najczęściej podawano „gruźlicę“, „uszkodzenie mięśnia sercowego“ lub „zatrucie krwi“. Ci, którzy przeżyli obóz wskazują jednak na niedożywienie i brak ciepłej odzieży jako główne przyczyny. Po wojnie więźniowie zdawali relacje także o brutalnym traktowaniu ich przez SS i kapo oraz o wynikających z tego przypadkach śmierci. Udokumentowanych jest osiem rozstrzelań i powieszeń. Autorzy Kaiser i Knorn[2] wskazują, że liczba ta może być wyższa. Publiczne egzekucje, kary chłosty albo bunkra służyły zastraszaniu więźniów. 24.1.1945 podczas apelu powieszono Wincentego Bocheńskiego i Władysława Sumarę za rzekomy sabotaż. 14.03.1945 r. śmierć poniósł Ukrainiec Georgij Lebedenko i Rosjanin Adam Golub. Udało im się uciec z obozu, jednakże zostali wydani przez mieszkańców z sąsiedztwa fabryki[3]. Śmiertelność w KL Katzbach należała do najwyższych pośród 28 obozów koncentracyjnych i ich podobozów w Hesji.