Strony Pełny tekst

Polskie nazwiska w Niemczech

Osoby o polskim rodowodzie stanowią dziś drugą pod względem liczebności – po osobach o tureckich korzeniach – grupę etniczną w Niemczech wśród imigrantów i ich potomków. Często można je jeszcze rozpoznać po nazwisku. Najbardziej znanym przykładem jest komisarz Horst Schimanski z serialu kryminalnego „Tatort”, i choć jest to postać fikcyjna, to znamiennym jest to, że właśnie nazwisko śledczego z Zagłębia Ruhry kończy się na -ski. Jednak nie zawsze tak bywa, bowiem z bardzo różnych powodów wiele polskich nazwisk uległo zniemczeniu.

Wiesław Smętek, Nowak, ilustracja do tekstu Marka Firleja, 2023 r.

Wiesław Smętek 2023

Obecna sytuacja

W dzisiejszych czasach nazwiska są znacznie rzadziej zniemczane czy w inny sposób zmieniane. Zmiana nazwiska to w rzeczywistości dosyć złożona sprawa. Większość osób, które przybyły do Niemiec w ramach trzeciej fali migracyjnej, pozostała przy swoich nazwiskach rodzimych, aczkolwiek zostały one pozbawione polskich znaków diakrytycznych. Do dziś osoby korzystające z niektórych systemów i programów komputerowych mają trudności z pisownią polskich liter, używają zatem liter podstawowych (np. zamiast ś -> s, zamiast ń -> n); zapisy głosek – np. zamiast sz -> sch zdarzają się wyjątkowo rzadko. Swobodny przepływ ludzi w Europie sprawił, że zmiany nazwisk nie są już konieczne. W Niemczech przebywa wiele Polek i Polaków, którzy nie mieszkają tu na stałe i dlatego też nie zamierzają zmieniać swoich nazwisk.

Najpopularniejszym nazwiskiem w Niemczech o najwyraźniej słowiańskim pochodzeniu jest Nowak. Wraz z wersjami zapisu Nowack i Novak zajmuje ono 133 miejsce na liście najczęściej występujących tu nazwisk, tuż przed Grimm (stan na rok 2005)[3]. Osoby z tym nazwiskiem, albo ich przodkowie, mogą jednak pochodzić także z Czech lub innych słowiańskich krajów, szczególnie te, których nazwisko pisze się przez „v”.

W Polsce nazwisko Nowak jest – po występującym również w Niemczech nazwisku Kowalski (czy też Kowalska, jako żeńskiej formie[4]) – zdecydowanie najczęściej spotykanym nazwiskiem, a wśród dziesięciu najpopularniejszych nazwisk w Polsce aż sześć kończy się na -ski. Stąd też twierdzenie, że polskie nazwiska tak właśnie brzmią, nie jest frazesem. Nie dziwi zatem też, że często przytaczany Szymański notowany jest w pierwszej dziesiątce nazwisk w Polsce – konkretnie na dziewiątym miejscu.

Marek Firlej, czerwiec 2023 r.

[3] Zestawienie Deutsch/Namen/die häufigsten Nachnamen Deutschlands, [w:] „Wiktionary”, 8.02.2023 r., https://de.wiktionary.org/wiki/Verzeichnis:Deutsch/Namen/die_h%C3%A4ufigsten_Nachnamen_Deutschlands

[4] W niektórych językach słowiańskich, w tym w polskim, rosyjskim i w językach łużyckich, członkinie rodziny noszą żeńskie formy nazwiska. W Polsce dotyczy to przede wszystkim nazwisk kończących się na -ski, -cki, -dzki, -owy lub -ewy: Wiśniewski  Wiśniewska; Konopacki  Konopacka, Rudzki -> Rudzka, Stanisławowy -> Stanisławowa; Paduczewy -> Paduczewa. Są oczywiście też jeszcze inne wyjątki. Nazwiska rodzin przybywających do Niemiec są dostosowywane do niemieckiego systemu, tzn. pani Kowalska staje się Frau Kowalski, choćby dlatego, że każda osoba w rodzinie musi mieć to samo nazwisko. W kwietniu 2023 roku Federalne Ministerstwo Sprawiedliwości przedstawiło projekt nowej ustawy dotyczącej nazwisk. Przewiduje on między innymi możliwość posługiwania się nazwiskami rodzimymi (żeńskimi i męskimi formami) przez osoby z rodzin przybyłych z krajów słowiańskich do Niemiec. Propozycja ustawy na stronie ministerstwa: https://www.bmj.de/SharedDocs/Gesetzgebungsverfahren/Dokumente/RefE_Namensrecht.pdf (dostęp: 16.06.2023 r.).

Źródła i literatura przedmiotu:

Książki, artykuły i opracowania

Burghardt, Werner, Namensänderungen slawischer Familiennamen im Ruhrgebiet, [w:] Festschrift für Karl Bischoff zum 70. Geburtstag, red. Günter Bellmann i inni, Köln 1975, s. 271–286.

Czopek-Kopciuch, Barbara, Nazwiska polskie w Zagłębiu Ruhry, Kraków 2004.

Koch, Wilhelm Herbert, Kumpel Anton, Essen 2020.

Loew, Peter Oliver, Wir Unsichtbaren. Geschichte der Polen im Ruhrgebiet, München 2014.

Marti, Roland, Schimanski & Co. an der Saar, [w:] Studien zu Literatur, Sprache und Geschichte in Europa. Wolfgang Haubrichs zum 65. Geburtstag gewidmet, red. Albrecht Greule i inni, St. Ingbert 2008, s. 397–410.

Menge, Heinz H., Namensänderungen slawischer Familiennamen im Ruhrgebiet, [w:] Niederdeutsches Wort. Beiträge zur niederdeutschen Philologie, t. 40, 2000, s. 119–132, wersja zdigitalizowana: https://www.mundart-kommission.lwl.org/media/filer_public/b2/c8/b2c8eaff-2c0a-49d6-bbf1-2f3d26e9ad13/band40_2000.pdf (dostęp: 7.06.2023 r.).

Rymut, Kazimierz i Johannes Hoffmann, Lexikon der Familiennamen polnischer Herkunft im Ruhrgebiet (2 tomy), Kraków i in. 2006/2010.

Spät, Robert, Die „polnische Frage“ in der öffentlichen Diskussion im Deutschen Reich, 1894-1918, Marburg 2014, wersja zdigitalizowana: https://digital.herder-institut.de/publications/frontdoor/deliver/index/docId/115/file/PUB_Herder-Institut_Studien_29_9783879693863.pdf (dostęp: 7.06.2023 r.).

Źródła online

Firlej, Marek, Warum der Ruhrpottkomissar Schimanski heißen musste, [w:] „bsz online. Deine Bochumer Stadt- & Studierendenzeitung”, 10.11.2014 r., https://www.bszonline.de/2014/11/10/warum-der-ruhrpottkomissar-schimanski-heissen-musste/ (dostęp: 7.06.2023 r.).

Kaluza, Andrzej, Migranten aus Polen im wiedervereinigten Deutschland, [w:] „bpb.de”, 5.03.2021 r., https://www.bpb.de/themen/deutsche-einheit/migrantische-perspektiven/325312/migranten-aus-polen-im-wiedervereinigten-deutschland/ (dostęp: 7.06.2023 r.).

Lista polskich nazwisk w Niemczech, [w:] „Digitales Familiennamenwörterbuch Deutschlands (DFD)”, https://www.namenforschung.net/dfd/woerterbuch/liste/?tx_dfd_names%5Bquery%5D=&tx_dfd_names%5BcurrentSelectedFacets%5D%5Bcountries%5D=249&tx_dfd_names%5Baction%5D=list&tx_dfd_names%5Bcontroller%5D=Names&cHash=198fa7d34f8d5b2cc2a30a0eb72ea917 (dostęp: 14.06.2023 r.).

Migration (materiały tematyczne), [w:] „Deutsches Polen-Institut” (red.), Polen in der Schule, https://www.poleninderschule.de/arbeitsblaetter/gesellschaft/polen-migration/ (dostęp: 7.06.2023 r.).

Najpopularniejsze nazwiska w Polsce. Sprawdź swoje, [w:] „Pomorski Urząd Wojewódzki w Gdańsku” (red.), 5.02.2020 r., https://www.gdansk.uw.gov.pl/4064-najpopularniejsze-nazwiska-w-polsce-sprawdz-swoje (dostęp: 7.06.2023 r.).

Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, [w:] „Ministerstwo Cyfryzacji” (red.), Otwarte dane, stan na dzień 31.01.2023 r., https://dane.gov.pl/pl/dataset/1681,nazwiska-osob-zyjacych-wystepujace-w-rejestrze-pesel (dostęp: 7.06.2023 r.).

Neue Namen für polnische Arbeitsmigranten. Aus Majcrzak wird Mayer, [w:] „Kulturbetrieb Mülheim an der Ruhr” (red.), Das Gesicht der Migration in Mühlheim an der Ruhr zeigen, 16.08.2010 r., https://web.archive.org/web/20170812103224/https://www.muelheim-ruhr.de/cms/neue_namen_fuer_polnische_arbeitsmigranten_aus_majcrzak_wird_mayer.html (dostęp: 7.06.2023 r.).

Polen in Deutschland, [w:] „Wikipedia”, 20.03.2023 r., https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Polen_in_Deutschland&oldid=232009538 (dostęp: 7.06.2023 r.).

Schiller, Christiane i Harald Bichlmeier, Suffix -ski, [w:] „Digitales Familiennamenwörterbuch Deutschlands (DFD)”, 15.05.2023 r., https://www.namenforschung.net/dfd/woerterbuch/thematische-informationen/?tx_dfd_infoboxes%5Binfobox%5D=28&tx_dfd_infoboxes%5Baction%5D=show&tx_dfd_infoboxes%5Bcontroller%5D=Infoboxes&cHash=80e11beded5af8f9102ce7e26234cc8d (dostęp: 7.06.2023 r.).

Skrabania, David, Die Ruhrpolen, [w:] „Porta Polonica”, maj 2018 r., https://www.porta-polonica.de/de/atlas-der-erinnerungsorte/die-ruhrpolen (dostęp: 14.06.2023 r.).

Vensky, Hellmuth, Schimanskis Väter, [w:] „ZEIT ONLINE”, 2.03.2010 r., https://www.zeit.de/wissen/geschichte/2010-02/ruhr-polen/komplettansicht (dostęp: 7.06.2023 r.).

Zestawienie najpopularniejszych nazwisk w Niemczech: Deutsch/Namen/die häufigsten Nachnamen Deutschlands, [w:] „Wiktionary”, 8.02.2023 r., https://de.wiktionary.org/wiki/Verzeichnis:Deutsch/Namen/die_h%C3%A4ufigsten_Nachnamen_Deutschlands (dostęp: 7.06.2023 r.).