Polskie nazwiska w Niemczech

Jak polskie nazwiska trafiły do Niemiec?

Pierwsza z trzech fal emigracji miała miejsce po rozbiorach Polski (1772–1795). W tym czasie wiele osób zamieszkujących byłe ziemie Rzeczypospolitej stało się najpierw obywatelami i obywatelkami Prus, później Niemiec. Inni opuścili swoją ojczyznę, udając się przeważnie do Francji, choć byli i tacy, którzy emigrowali do pozostałych państw niemieckich. Druga fala przypadła na okres industrializacji Niemiec. Od połowy XIX w. do rosnących w siłę ośrodków przemysłowych nad Sprewą, Saarą, Renem i Ruhrą przybyły prawie dwa miliony osób (źródła podają rozbieżne dane). Nowych przybyszy i przybyszki ze wschodnich prowincji Prus (Mazur i Warmii, Śląska i Księstwa Poznańskiego) a także z terenów Królestwa Polskiego (zwanego również Kongresowym) wokół Warszawy, które znalazły się pod zaborem rosyjskim, określa się nawet mianem „Ruhrpolen” (Polacy z Zagłębia Ruhry). Do trzeciej fali migracyjnej doszło po II wojnie światowej. Część osób przybyła do Niemiec jako tzw. przesiedleńcy (Aussiedler) lub późni przesiedleńcy (Spätaussiedler). Wiele osób trafiło tam w latach 80-tych, a w szczególności po 1989 roku, kiedy emigrowali z kraju z powodów politycznych i ekonomicznych.

I chociaż prawie dwie trzecie Polek i Polaków z Zagłębia Ruhry opuściło Niemcy już po 1918 (albo do odrodzonej Polski, albo do zagłębi węglowych w Belgi czy Francji), to ich obecność utrwaliła się w krajobrazie nazewniczym Zagłębia Ruhry a także w kulturze (popularnej) do dziś. Dowodem na to jest choćby wspomniany komisarz Schimanski, powiedzonka typu „Mein lieber Kokoschinski” [na wyrażenie zaskoczenia, zdziwienia – przyp. tłum.], postać Emila „Ämmila” Cervinskiego z kultowych tekstów Wilhelma Herberta Kocha z serii „Kumpel Anton”, czy też Plac Ernsta Kuzorry w Gelsenkirchen. Są jednak także rodziny z polskimi korzeniami, których nie sposób rozpoznać po nazwisku, bo dziś nazywają się Wichmann, Dombrück albo Meier, a przecież kiedyś mogli nazywać się Wichrowski, Dąbrowski czy Majchrzak.

 

Zmiana nazwiska – wybór między uniknięciem dyskryminacji a identyfikacją z Niemcami

Chcąc wgłębić się w temat, należy najpierw odpowiedzieć na pytanie, kim byli „ci Polacy” około 1900 roku. Wiele osób przybyłych ze wschodnich obszarów Prus nie poczuwało się do polskości – czuło się obywatelami i obywatelkami Prus, a zatem Niemcami. W przeciwieństwie do polskiej społeczności osoby te nie wyznawały katolicyzmu, lecz były wyznania ewangelickiego. Poza tym posługiwały się własną gwarą, której rdzenni Niemcy nie potrafili jednak odróżnić od innych wariantów języka polskiego, stąd też przybyszy z Mazur i Warmii jak i pozostałych imigrantów ze Wschodu określali pejoratywnym słowem „Polacken” (od polskiego słowa „Polak”). Dotknęło to szczególnie te osoby, które pozostały w Niemczech również po 1920 roku, i dlatego chciały uniknąć dyskryminacji, dlatego też zmierzały do asymilacji w nowym społeczeństwie. Zniemczenie nazwiska było jednym ze środków do osiągnięcia tych celów.

Dążenia imigrantów do asymilacji były wspierane przez państwo niemieckie. Często cytowanym w tym kontekście źródłem jest dokument niemieckiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 1901 roku, według którego „do kwestii zniemczania polskich nazwisk należy podchodzić z przychylnością. [Minister ds. wewnętrznych] ma nadzieję, że zmiana nazwisk według przewidzianych procedur, nadająca się do stapiania elementu polskiego z niemieckim, spotka się ze wsparciem i ułatwieniami władz”[1]. Jak wiadomo, w latach 1880–1935 w samym Zagłębiu Ruhry złożono 30 000 wniosków o zniemczenie słowiańskiego nazwiska, a w 1937 roku szacowano, że „dziś już prawie co czwarty imigrant przybyły ze wschodu Niemiec lub jego potomkowie mają niemieckie zamiast dawnego słowiańskiego nazwiska”[2].

Zniemczanie nazwisk odbywało się na bardzo różne sposoby – od dostosowania ich do zasad pisowni niemieckiej, aż po ich tłumaczenie. Poniższe przykłady obrazują różne rodzaje stosowanych procedur.

 

Na czym polegały zmiany nazwisk?

Dostosowywanie pisowni do zasad pisowni niemieckiej

W języku polskim istnieje kilka głosek, których nie ma w języku niemieckim. To samo dotyczy niektórych liter i ich kombinacji.

Biorąc to pod uwagę, najprostszą metodą zniemczania nazwisk jest pozbywanie się polskich znaków diakrytycznych.

Zając -> Zajac

Szymański -> Szymanski

Kałuża -> Kaluza

Stosowanie jej wiąże się jednak z istotną zmianą wymowy. Zając w języku polskim wymawia się [zajɔnts], natomiast dla zniemczonego zapisu Zajac utarła się wymowa [tsajak]. Wymowa nazwiska Kałuża w pierwotnym zapisie to [kawuʒa], zaś Kaluza wymawiane jest jak [kalutsa].

 

Ogólnie pisownię nazwiska można dostosowywać na podstawie jego wymowy. Ponieważ w języku niemieckim nie ma odpowiedników głosek następujących po literach ą, ę, ł, ń, ć, ś, ź, ż, ci, si, zi, rz, czy nawet po literze y, a także po niektórych innych kombinacjach liter, zdarzały się jednak przypadki, w których wymowa nazwiska ulegała istotnej zmianie – w konsekwencji jej ułatwieniu. Niemniej, dla niektórych był to efekt może faktycznie zamierzony, dla innych coś, z czym się po prostu godzili. Często jednak słowiańskie pochodzenie nazwiska było nadal rozpoznawalne.

Balcerewicz -> Balzerewitz

Frydecki -> Friedetzki

Mojzysz -> Meusisch

Baudisz ->B audisch

Markiewicz -> Markewitz

Strzelec -> Strelec

Majchrzak -> Maischak

Są to przypadki, które dotyczą głównie dwuznaków cz, rz, sz (niemieckie „tsch” oraz dźwięczne i bezdźwięczne „sch”), zamienianych z reguły na „tz” czy na „sch”. Brak jednolitych reguł transkrypcji doprowadził do tego, że do dziś pojawiają się różne warianty zapisu nazwisk; w przypadku nazwiska Szymański są warianty takie jak Szymanski, Schymanski, Schimanski, Szimanski, Schimansky, Schimainski i inne.

Nie jest wykluczone, że metody dostosowywania nazwisk do niemieckiej pisowni często nie stosowali sami imigranci, lecz „leniwy” lub ignorancki personel urzędniczy, który podawane nazwiska zapisywał ze słuchu albo dysponował maszynami do pisania bez odpowiedniej czcionki.

 

Zniemczanie i częściowe tłumaczenie

Niektóre metody jeszcze bardziej zmieniały pierwotne nazwiska, nierzadko tak bardzo, że ich polskie pochodzenie stawało się nierozpoznawalne. W tych przypadkach podstawę dostosowania do języka niemieckiego stanowiło znaczenie nazwiska lub jego części składowej, o ile było ono znane lub rozpoznawalne. Przykładami na to są nazwiska takie jak:

Wilczewski (od słowa wilk – niem. ‚Wolf’) -> Wolf

Słomkowski (od słowa słoma – niem. słowo ‚Halm’ oznaczające źdźbło) -> Hälmler

Pawlowski (od imienia Paweł – niem. ‚Paul’) -> Paulsen

Owsianowski (od słowa owies – niem. ‚Hafer’) -> Havermann

 

Tworzenie nowych nazwisk o zbliżonym brzmieniu

Do zatarcia polskiego pochodzenia prowadziło również usuwanie występujących w nich typowo polskich lub słowiańskich części składowych, głównie końcówek. W ich miejsce wprowadzano niekiedy niemiecko brzmiące sufiksy:

Henselowski -> Hensel

Mikołajczyk -> Mikola 

Hetmaniak -> Hetmann

Wachowiak -> Wachner

Wiśniewski -> Wisner

Czasami posuwano się tak dalece, że pozostawiano jedynie początkowe litery nazwiska, a nawet tylko jego inicjał:

Borsimski -> Born

Dombrowski -> Dombrück

Nowakowski -> Nolte

Lachmannski -> Lichtenstein

Majchrzak -> Mertens

 

Tworzenie nowych nazwisk o zupełnie innym brzmieniu

Wśród zmienionych nazwisk istnieją także takie, w których brak jakiegokolwiek odniesienia do pierwotnego zapisu:

Jadanowski -> Laarmann

Zimkowski -> Sander

Obecna sytuacja

W dzisiejszych czasach nazwiska są znacznie rzadziej zniemczane czy w inny sposób zmieniane. Zmiana nazwiska to w rzeczywistości dosyć złożona sprawa. Większość osób, które przybyły do Niemiec w ramach trzeciej fali migracyjnej, pozostała przy swoich nazwiskach rodzimych, aczkolwiek zostały one pozbawione polskich znaków diakrytycznych. Do dziś osoby korzystające z niektórych systemów i programów komputerowych mają trudności z pisownią polskich liter, używają zatem liter podstawowych (np. zamiast ś -> s, zamiast ń -> n); zapisy głosek – np. zamiast sz -> sch zdarzają się wyjątkowo rzadko. Swobodny przepływ ludzi w Europie sprawił, że zmiany nazwisk nie są już konieczne. W Niemczech przebywa wiele Polek i Polaków, którzy nie mieszkają tu na stałe i dlatego też nie zamierzają zmieniać swoich nazwisk.

Najpopularniejszym nazwiskiem w Niemczech o najwyraźniej słowiańskim pochodzeniu jest Nowak. Wraz z wersjami zapisu Nowack i Novak zajmuje ono 133 miejsce na liście najczęściej występujących tu nazwisk, tuż przed Grimm (stan na rok 2005)[3]. Osoby z tym nazwiskiem, albo ich przodkowie, mogą jednak pochodzić także z Czech lub innych słowiańskich krajów, szczególnie te, których nazwisko pisze się przez „v”.

W Polsce nazwisko Nowak jest – po występującym również w Niemczech nazwisku Kowalski (czy też Kowalska, jako żeńskiej formie[4]) – zdecydowanie najczęściej spotykanym nazwiskiem, a wśród dziesięciu najpopularniejszych nazwisk w Polsce aż sześć kończy się na -ski. Stąd też twierdzenie, że polskie nazwiska tak właśnie brzmią, nie jest frazesem. Nie dziwi zatem też, że często przytaczany Szymański notowany jest w pierwszej dziesiątce nazwisk w Polsce – konkretnie na dziewiątym miejscu.

 

Marek Firlej, czerwiec 2023 r.

 

 

 

Źródła i literatura przedmiotu:

 

Książki, artykuły i opracowania

Burghardt, Werner, Namensänderungen slawischer Familiennamen im Ruhrgebiet, [w:] Festschrift für Karl Bischoff zum 70. Geburtstag, red. Günter Bellmann i inni, Köln 1975, s. 271–286.

Czopek-Kopciuch, Barbara, Nazwiska polskie w Zagłębiu Ruhry, Kraków 2004.

Koch, Wilhelm Herbert, Kumpel Anton, Essen 2020.

Loew, Peter Oliver, Wir Unsichtbaren. Geschichte der Polen im Ruhrgebiet, München 2014.

Marti, Roland, Schimanski & Co. an der Saar, [w:] Studien zu Literatur, Sprache und Geschichte in Europa. Wolfgang Haubrichs zum 65. Geburtstag gewidmet, red. Albrecht Greule i inni, St. Ingbert 2008, s. 397–410.

Menge, Heinz H., Namensänderungen slawischer Familiennamen im Ruhrgebiet, [w:] Niederdeutsches Wort. Beiträge zur niederdeutschen Philologie, t. 40, 2000, s. 119–132, wersja zdigitalizowana: https://www.mundart-kommission.lwl.org/media/filer_public/b2/c8/b2c8eaff-2c0a-49d6-bbf1-2f3d26e9ad13/band40_2000.pdf (dostęp: 7.06.2023 r.).

Rymut, Kazimierz i Johannes Hoffmann, Lexikon der Familiennamen polnischer Herkunft im Ruhrgebiet (2 tomy), Kraków i in. 2006/2010.

Spät, Robert, Die „polnische Frage“ in der öffentlichen Diskussion im Deutschen Reich, 1894-1918, Marburg 2014, wersja zdigitalizowana: https://digital.herder-institut.de/publications/frontdoor/deliver/index/docId/115/file/PUB_Herder-Institut_Studien_29_9783879693863.pdf (dostęp: 7.06.2023 r.).

 

Źródła online

Firlej, Marek, Warum der Ruhrpottkomissar Schimanski heißen musste, [w:] „bsz online. Deine Bochumer Stadt- & Studierendenzeitung”, 10.11.2014 r., https://www.bszonline.de/2014/11/10/warum-der-ruhrpottkomissar-schimanski-heissen-musste/ (dostęp: 7.06.2023 r.).

Kaluza, Andrzej, Migranten aus Polen im wiedervereinigten Deutschland, [w:] „bpb.de”, 5.03.2021 r., https://www.bpb.de/themen/deutsche-einheit/migrantische-perspektiven/325312/migranten-aus-polen-im-wiedervereinigten-deutschland/ (dostęp: 7.06.2023 r.).

Lista polskich nazwisk w Niemczech, [w:] „Digitales Familiennamenwörterbuch Deutschlands (DFD)”, https://www.namenforschung.net/dfd/woerterbuch/liste/?tx_dfd_names%5Bquery%5D=&tx_dfd_names%5BcurrentSelectedFacets%5D%5Bcountries%5D=249&tx_dfd_names%5Baction%5D=list&tx_dfd_names%5Bcontroller%5D=Names&cHash=198fa7d34f8d5b2cc2a30a0eb72ea917 (dostęp: 14.06.2023 r.).

Migration (materiały tematyczne), [w:] „Deutsches Polen-Institut” (red.), Polen in der Schule, https://www.poleninderschule.de/arbeitsblaetter/gesellschaft/polen-migration/ (dostęp: 7.06.2023 r.).

Najpopularniejsze nazwiska w Polsce. Sprawdź swoje, [w:] „Pomorski Urząd Wojewódzki w Gdańsku” (red.), 5.02.2020 r., https://www.gdansk.uw.gov.pl/4064-najpopularniejsze-nazwiska-w-polsce-sprawdz-swoje (dostęp: 7.06.2023 r.).

Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, [w:] „Ministerstwo Cyfryzacji” (red.), Otwarte dane, stan na dzień 31.01.2023 r., https://dane.gov.pl/pl/dataset/1681,nazwiska-osob-zyjacych-wystepujace-w-rejestrze-pesel (dostęp: 7.06.2023 r.).

Neue Namen für polnische Arbeitsmigranten. Aus Majcrzak wird Mayer, [w:] „Kulturbetrieb Mülheim an der Ruhr” (red.), Das Gesicht der Migration in Mühlheim an der Ruhr zeigen, 16.08.2010 r., https://web.archive.org/web/20170812103224/https://www.muelheim-ruhr.de/cms/neue_namen_fuer_polnische_arbeitsmigranten_aus_majcrzak_wird_mayer.html (dostęp: 7.06.2023 r.).

Polen in Deutschland, [w:] „Wikipedia”, 20.03.2023 r., https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Polen_in_Deutschland&oldid=232009538 (dostęp: 7.06.2023 r.).

Schiller, Christiane i Harald Bichlmeier, Suffix -ski, [w:] „Digitales Familiennamenwörterbuch Deutschlands (DFD)”, 15.05.2023 r., https://www.namenforschung.net/dfd/woerterbuch/thematische-informationen/?tx_dfd_infoboxes%5Binfobox%5D=28&tx_dfd_infoboxes%5Baction%5D=show&tx_dfd_infoboxes%5Bcontroller%5D=Infoboxes&cHash=80e11beded5af8f9102ce7e26234cc8d (dostęp: 7.06.2023 r.).

Skrabania, David, Die Ruhrpolen, [w:] „Porta Polonica”, maj 2018 r., https://www.porta-polonica.de/de/atlas-der-erinnerungsorte/die-ruhrpolen (dostęp: 14.06.2023 r.).

Vensky, Hellmuth, Schimanskis Väter, [w:] „ZEIT ONLINE”, 2.03.2010 r., https://www.zeit.de/wissen/geschichte/2010-02/ruhr-polen/komplettansicht (dostęp: 7.06.2023 r.).

Zestawienie najpopularniejszych nazwisk w Niemczech: Deutsch/Namen/die häufigsten Nachnamen Deutschlands, [w:] „Wiktionary”, 8.02.2023 r., https://de.wiktionary.org/wiki/Verzeichnis:Deutsch/Namen/die_h%C3%A4ufigsten_Nachnamen_Deutschlands (dostęp: 7.06.2023 r.).