Stanisław Mikołajczyk
Stanisław Mikołajczyk, premier polskiego rządu na uchodźctwie (od lipca 1943 r. do listopada 1944 r.) niewiele mówił o swym dzieciństwie w Zagłębiu Ruhry. W wydanych w 1948 r. w Waszyngtonie wspomnieniach można znaleźć tylko krótką wzmiankę: „Mój ojciec urodził się w małym gospodarstwie w zachodniej Polsce. Miał piętnaścioro rodzeństwa. Dość szybko opuścił swą wioskę i w poszukiwaniu pracy wyruszył do kopalń w zachodnich Niemczech.” Łatwo zrozumieć tę oszczędność w słowach. Mikołajczyk z pewnością chciał chronić przyjaciół i krewnych żyjących w Polsce, kraju, który właśnie stał się „republiką ludową” silnie uzależnioną od sowieckiej Rosji.
Jako miejsce urodzenia Mikołajczyka biografie i portale internetowe podają „Holsterhausen w Westfalii”. Nazwa jest właściwa, lecz powoduje pewne zamieszanie, ponieważ miejscowości o tej nazwie znajdują się zarówno w Essen i Dorsten jak i w niegdysiejszym obwodzie Eickel. Zwykle przyjmowano, że chodzi o Dorsten-Holsterhausen, co wynikało prawdopodobnie z niezbyt gruntownego zbadania ksiąg metrykalnych i parafialnych. Historycy nie brali więc pod uwagę wsi, która w 1809 r. liczyła zaledwie stu czterdziestu siedmiu mieszkańców, a w 1902 r. z siedmioma tysiącami dwustu osiemdziesięciu dziewięciu mieszkańcami stała się nawet gminą w obwodzie Eickel. Skutek tego był fatalny, ponieważ ani w rodzinnej wsi ani w Zagłębiu Ruhry nie słyszano o najbardziej znanym Polaku XX w. z tego regionu. A historia Polaków w Niemczech nie wspominała ani słowem o tej doniosłej postaci.
Z dokumentów Urzędu Stanu Cywilnego w Eickel, przechowywanych obecnie w Archiwum Miejskim w Herne, oraz w księgach parafialnych kościoła mariackiego w Eickel z roku 1901 wyłania się następujący obraz rodziny Mikołajczyków zamieszkałych w Eickel/Holsterhausen:
W 1895 r. Stanisław Kostka Mikołajczyk, syn rolnika ze wsi Benice w powiecie krotoszyńskim w prowincji poznańskiej (w zaborze pruskim) i jego żona Zofia, z domu Parysek, opuścili rodzinną wieś i dotarli do Eickel/Holsterhausen w poszukiwaniu pracy. Stanisław Kostka zatrudnił się w kopalni Shamrock I/II. W Zagłębiu Herne około 1900 r. mieszkało niemal osiem i pół tysiąca górników, większość z nich w domach należących do kopalni. Mieszkania, zwykle o powierzchni 81,5 m2, składały się z pięciu pokoi mieszczących się na dwóch piętrach. Miesięczny czynsz wynosił średnio 15 do 20 marek, co stanowiło wówczas połowę kosztów wynajmu mieszkania na wolnym rynku. Stanisław Kostka jako rębacz w kopalni Shamrock I/II, od początku XX w. zwanej Shamrock III/IV, zarabiał 130 marek miesięcznie.
Syn Stanisława Kostki i Zofii przyszedł na świat w czwartek, 18 lipca 1901 r. w domu rodzinnym przy ulicy Industriestrasse 9a (obecnie ulica Beckumer Strasse 9a) w Holsterhausen. Następnego dnia ojciec zgłosił narodziny syna w Urzędzie Stanu Cywilnego w Eickel. Stork, urzędnik Stanu Cywilnego, wpisał pod datą 19.07.1901 r. w akcie urodzenia (Blatt A 769), że jest to chłopiec urodzony w związku małżeńskim, wyznania rzymsko-katolickiego. Chłopcu nadano imię „Stanislaus”. W tamtym czasie urzędnicy byli zobowiązani do zastępowania w imionach polskich końcówek „ław” niemiecką końcówką „laus”. Zarządzenie wynikało z polityki wobec mniejszości narodowych, prowadzonej od 1890 r. przez cesarza Wilhelma II, który w przeciwieństwie do swoich poprzedników nie mógł znieść różnic kulturowych na obszarze II Rzeszy. Cesarz planował germanizację obywateli wszystkich mniejszości, co wywołało konflikty na tle narodowościowym.
Mały Stanisław został ochrzczony w kościele mariackim w Eickel 21 lipca 1901 r. przez katolickiego księdza Josefa Schneidera (co wpisano do ksiąg parafialnych pod numerem 438). Rodzicami chrzestnymi byli Wiktoria Parysek, siostra matki oraz Joseph Gatka, górnik i kolega ojca z pracy.
Plany rodziny legły w gruzach po ciężkim wypadku, jakiemu ojciec uległ w kopalni w 1907 r. Po wypadku Stanisław Kostka nie mógł już pracować na dole w kopalni. W 1908 r. matka z prawie już siedmioletnim synem wróciła do rodzinnej wsi Benice, gdzie za zaoszczędzone pieniądze kupiła sześciohektarowe gospodarstwo we wsi Striesen (Strzyżewo) w powiecie gnieźnieńskim. Ojciec do 1912 r. mieszkał jeszcze w Holsterhausen, gdzie zdobył zawód ślusarza.
Młody Stanisław po ukończeniu szkoły powszechnej pracował w rodzinnym gospodarstwie i w pobliskiej cukrowni, gdzie poznał działaczy stowarzyszenia patriotyczno-sportowego „Sokół”, do którego wkrótce przystąpił. W wyniku traktatu wersalskiego podpisanego 28 czerwca 1919 r. Polska odzyskała niepodległość. W sierpniu 1920 r. Mikołajczyk zgłosił się na ochotnika do wojska Józefa Piłsudskiego. Marszałek w bitwie warszawskiej pokonał Armię Czerwoną i zmusił do odwrotu Rosjan, dla których Polska była „zbuntowaną prowincją rosyjską”. Związek Radziecki na mocy traktatu ryskiego z 18 marca 1921 r. uznał wschodnią granicę Polski.
Stanisław Mikołajczyk po odniesieniu ran na froncie został zwolniony do domu, gdzie z czasem powiększył gospodarstwo rodziców z sześciu do dwudziestu hektarów. W kolejnych latach ukończył kursy rolnicze w szkole powszechnej w Gnieźnie. W 1924 r. został wybrany na sekretarza Polskiego Stronnictwa Ludowego w Poznaniu, zaczął wydawać pismo dla rolników i dzierżawców i politycznie zwalczać Józefa Piłsudskiego, kiedy ten po przewrocie majowym w 1926 r. wprowadził w Polsce system autorytarny oparty na armii i swoich zwolennikach. W 1924 r. Stanisław Mikołajczyk ożenił się z przyjaciółką z lat młodości, Cecylią Ignasiak, dwa lata później na świat przyszedł ich syn, Marian. W tym czasie kariera polityczna Stanisława Mikołajczyka nabrała rozpędu, do czego przyczyniła się jego wiedza agronomiczna, sukcesy w prowadzeniu gospodarstwa rolnego, talent oratorski, sława bohatera wojennego i dobra aparycja. W 1930 r. został posłem na sejm z okręgu gnieźnieńskiego.
27 sierpnia 1939 r. Mikołajczyk zgłosił się jako szeregowy do jednostki wojskowej w zachodniej Polsce. Po napaści Niemiec hitlerowskich na Polskę 1 września 1939 r. wziął udział w walkach obronnych. Po klęsce wrześniowej uciekł przez Węgry, Jugosławię i Włochy do Paryża, gdzie został członkiem rządu emigracyjnego, który po kapitulacji Francji w 1940 r. przeniósł się do Londynu i rozpoczął tworzenie polskich sił zbrojnych na Zachodzie. 27 stycznia 1940 r. Mikołajczyk został ministrem spraw wewnętrznych rządu RP na uchodźctwie. W 1941 r. razem z generałem Władysławem Sikorskim (premierem rządu RP na uchodźctwie) odwiedził Kanadę i Stany Zjednoczone, a w grudniu Moskwę, gdzie podjęto zobowiązanie wspólnej walki ze Stalinem przeciwko hitlerowskiemu imperializmowi. 22 stycznia 1942 r. Stanisław Mikołajczyk w uznaniu zasług dyplomatycznych i organizacyjnych został powołany na stanowisko wicepremiera rządu RP na uchodźctwie.
Po odkryciu w kwietniu 1943 r. masowych grobów polskich oficerów w lesie katyńskim niedaleko Smoleńska przez niemieckie oddziały generał Sikorski zwrócił się do szwajcarskiego Czerwonego Krzyża z prośbą o przeprowadzenie niezależnego śledztwa. Stalin wykorzystał tę prośbę jako pretekst do zerwania stosunków dyplomatycznych z polskim rządem na uchodźctwie, co nastąpiło 25 kwietnia 1943 r. Zachodni alianci, dla których sojusznik w Moskwie okazał się ważniejszy niż postulaty sojuszników w Londynie, również nie chcieli podjąć się ustalenia winnych zbrodni katyńskiej, co przyczyniło się do dalszej izolacji polskiego rządu na uchodźctwie.
4 lipca 1943 r. generał Sikorskiego zginął w katastrofie lotniczej nad Gibraltarem. Dziesięć dni później premierem rządu RP na uchodźctwie został Stanisław Mikołajczyk. W tym czasie Stalin powołał już złożony z komunistów „rząd polski”, który po wyzwoleniu Polski przez Armię Czerwoną miał przygotować kraj do roli sprzymierzeńca Związku Radzieckiego. W lipcu 1944 r. alianci usiłowali doprowadzić do negocjacji między Mikołajczykiem a Stalinem w celu utworzenia rządu koalicyjnego z komunistów i przedstawicieli rządu emigracyjnego. Stalin zgadzał się na koalicję pod warunkiem, że przewodzić będą jej komuniści, co zakomunikował 7 kwietnia 1944 r. Mikołajczykowi, który na czele delegacji przybył do Moskwy.
24 listopada 1944 r. Mikołajczyk złożył dymisję z funkcji premiera rządu RP na uchodźctwie, ponieważ zrozumiał, że militarna i polityczna walka rządu emigracyjnego u boku zachodnich sojuszników zakończyła się klęską. 16 czerwca 1945 r. udał się do Moskwy, gdzie otrzymał od Stalina pisemną obietnicę wycofania Armii Czerwonej z suwerennej Polski po ustabilizowaniu sytuacji politycznej i został wicepremierem oraz ministrem rolnictwa dziewiętnastomandatowego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. 5 lipca 1945 r. zwycięskie mocarstwa uznały nowy rząd i zerwały stosunki dyplomatyczne z rządem RP na uchodźctwie.
Mikołajczykowi, który nie chciał, by powołane przez niego ponownie do życia Polskie Stronnictwo Ludowe przystąpiło do wspólnego bloku z komunistami, groziły – podobnie jak innym opozycjonistom – ciężkie represje. Z tego powodu z dniem 8 października 1947 r. złożył mandat poselski. W opublikowanych wspomnieniach napisał, że dotarły do niego słuchy o wyroku śmierci wydanym na niego przez Trybunał Wojskowy. Mikołajczyk 20 października 1947 r. uciekł z Polski, kierując się z warszawskiego dworca przez województwo poznańskie, radziecką strefę okupacyjną, aż nad Łabę, a stamtąd na północny zachód, w kierunku brytyjskiej strefy okupacyjnej, skąd brytyjski samolot wojskowy zabrał go do Londynu. Polski rząd na uchodźctwie z powodu podjęcia przez Mikołajczyka pertraktacji z komunistami uznał go za zdrajcę, nie rozumiejąc, że Mikołajczyk zmierzał do tego samego celu co rząd emigracyjny.
W połowie sierpnia 1948 r. Mikołajczyk wraz z rodziną opuścił Londyn, gdzie dalszy pobyt ze względu na wrogą atmosferę narastającą wokół jego osoby nie był już możliwy. Na statku „Queen Elizabeth” dotarł do Stanów Zjednoczonych. Zamieszkał w domu na przedmieściach Waszyngtonu. Cecylia Mikołajczyk, więźniarka obozów koncentracyjnych w Auschwitz, Majdanku i Ravensbrück, zmarła w 1951 r. w następstwie przeżyć obozowych. Syn Marian pracował w amerykańskiej firmie lotniczej. Emigranci z Polski i innych wschodnioeuropejskich krajów wybrali Mikołajczyka na przewodniczącego międzynarodowych związków zawodowych rolników. Stanisław Mikołajczyk zmarł 13 grudnia 1966 r. w Waszyngtonie. W czerwcu 2000 r. został zrehabilitowany i uznany przez polski rząd za ofiarę represji stalinowskich. Jego prochy sprowadzono do Polski i pochowano na poznańskim cmentarzu.
Wolfgang Viehweger, luty 2015 r.
Uzupełnienie redakcji:
W dniu 18 października 2015 r. przy wejściu do centrum parafialnego kościoła Mariackiego w Eickel podczas nabożeństwa odsłonięto tablicę pamiątkową dla Stanisława Mikołajczyka ufundowaną przez polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych (patrz zdjęcia). W obecności Wolfganga Viehwegera, autora tego artykułu, konsula generalnego Jana Sobczaka i wrocławskiego rzeźbiarza Jerzego Bokrzyckiego odwiedzono również grób prałata Josefa Schneidera, który ochrzcił Mikołajczyka w 1901 r., oraz oryginalną chrzcielnicę w kościele Mariackim.
Literatura przedmiotu:
Gmitruk Janusz Stanisław Mikołajczyk: trudny powrót, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Warszawa 2002
Paczkowski Andrzej Stanisław Mikołajczyk, czyli klęska realisty, Warszawa 1991
Viehweger Wolfgang Stanislaw Mikolajczyk – Obrońca wolności, Herne 2016
Wspomnienia Stanisława Mikołajczyka ukazały się w serii wydanej przez Der Spiegel w 1948 r. http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-44415220.html
Dokumenty nt. Stanisława Mikołajczyka znajdują się na Uniwersytecie Stanforda w Hoover Institution Archives: http://www.oac.cdlib.org/institutions/Hoover+Institution
