Śladami sztuki po okrucieństwach Auschwitz. Relacja z podróży studyjnej

Następny punkt programu tego dnia to pobyt na terenie Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau (PMO), w trakcie którego grupa zostaje oprowadzona po tutejszej wystawie dotyczącej historii obozu, ale także przemierza były obóz. Widok baraków z czerwonej cegły mieniących się w popołudniowym słońcu stanowi dziwny kontrast z wydarzeniami z przeszłości i z prezentowaną dziś historią. Poszczególne pomieszczenia wypełniają różne grupy zwiedzających. Wyjątkową „atrakcję” stanowią sale z osobistymi przedmiotami osób więzionych w Auschwitz, odbieranymi im zaraz po przybyciu do obozu. Gromadzone w nich stosy walizek, butów i grzebieni, częściowo opatrzonych imieniem [lub nazwiskiem - przyp. tłum.] ich właścicieli, budzą wśród zwiedzających silne emocje. Szczególne wrażenie robi na nich pozornie niekończący się stos obciętych włosów eksponowany w muzeum.

Kolejne zwiedzane miejsca to krematorium i blok 11 (tzw. Blok Śmierci). Tu także można odnaleźć ślady byłych ofiar obozu. Są nimi fotograficzne portrety, rysunki i osobiste przedmioty.

Trasa zwiedzania wytyczona w oddalonym o trzy kilometry Birkenau wygląda inaczej niż w „macierzystym” obozie Auschwitz. Nie ma tu wąskich uliczek, wzdłuż których stoją szeregi ceglanych baraków. Przestrzeń obozu wydaje się o wiele większa, a nieliczne drewniane baraki dodatkowo potęgują wrażenie jego wielkości. Niemniej i tu zachowały się ślady po więzionych osobach - malowidła i napisy wyryte na drewnianych ścianach baraków, czy też mienie składowane magazynach rzeczy osobistych (niem. Effektenlager), które osoby przybywające do obozu musiały oddać w depozyt[7]. W obozowym żargonie magazyny nazywano „Kanadą”.

Jeśli chodzi o cykl obrazów Gerharda Richtera, obóz w Birkenau ma dla uczestników i uczestniczek podróży studyjnej szczególne znaczenie, bowiem właśnie tu znajduje się miejsce, w którym ponad siedemdziesiąt lat temu zostały zrobione potajemnie wspomniane zdjęcia. Zwiedzający mają możliwość zapoznania się z wręcz sielskim terenem między brzozami. Wszechobecne tablice informują o popełnionych zbrodniach oraz zawierają wzmiankę o zdjęciach, które w 2014 roku służyły Gerhardowi Richterowi za podstawę dla jego artystycznego rozrachunku z historii. Dla osób uczestniczących w podróży studyjnej najpóźniej w tym miejscu zamyka się merytoryczny krąg.

Dodatkowym punktem programu zwiedzania jest obejrzenie w Miejscu Pamięci prac pochodzących z tutejszej kolekcji sztuki. Nie są one częścią stałej wystawy, ale wstęp do tej części muzeum można zarezerwować oddzielnie[8]. Eksponowane tu dzieła dzielą się na cztery kategorie: wykonywane na zlecenie legalne prace na tematy związane z obozem, częściowo legalne obrazy wykonywane w celach prywatnych (głównie esesmanów), prace nielegalne i na prywatny użytek oraz dzieła powojenne. Kolekcja Miejsca Pamięci obejmuje kilka tysięcy obiektów. Niektóre z nich są w sensie ideowym i pamiątkowym zbyt cenne, by je wystawiać publicznie. Są wśród nich prace zarówno profesjonalnych twórców sztuki jak i amatorów, a także te wykonane ukradkiem, ukazujące cierpienie ofiar obozu i dające upust ich emocjom. Poza tym zachowały się również wytwory artystyczne wykonane na zlecenie komendantów obozu i esesmanów. Są one przechowywane oraz eksponowane w podobny sposób jak portrety ofiar Josefa Mengele[9], które były malowane na zlecenie ich oprawcy[10]. Ale, czy owe eksponaty są istotnie sztuką? To pytanie stanowi podstawę rozważań podczas dyskusji z przewodnikiem na temat niektórych prac. Co więcej, za tym pytaniem kryje się jeszcze głębsze pytanie, a mianowicie o to, czy miernikiem sztuki jest wartość pieniężna, czy może rodzaj techniki zastosowanej przez artystę lub artystkę? A może, jak sugeruje pracownik muzeum, powinniśmy raczej postrzegać te dzieła jako dokumenty czasu przeszłego, bez względu na ich kategorię?