„Birkenau“ Gerharda Richtera

„Birkenau“ Gerharda Richtera jako miejsce pamięci

Po roku 1945 odnotować można tylko nieliczne próby wykorzystywania w sztuce autentycznych zdjęć z obozów koncentracyjnych. Działo się tak dlatego, że szok po masowym morderstwie i szacunek dla ofiar były po prostu zbyt wielkie.

Władysław Strzemiński, znany malarz polskiej awangardy, w roku 1945 przedstawił publiczności swój cykl dziesięciu kolaży pod tytułem „Moim przyjaciołom Żydom“, obejmujący suprematystyczne kompozycje, w których do abstrakcyjnych linii wykonanych ołówkiem dodał czarno-białe fotografie dokumentalne z warszawskiego getta, deportacji i obozów koncentracyjnych. W świecie sztuki i kultury stały się one przyczynkiem do trwającej po dziś dzień dyskusji na temat tego, czy wykorzystywanie zdjęć z fabryk masowej zagłady jest moralnie uzasadnione.[1] Strzemiński przekazał swój cykl, z wyjątkiem jednego kolażu, Instytutowi Upamiętnienia Męczenników i Bohaterów Holokaustu Yad Vashem w Izraelu, uznając, że jest to jedyne możliwe i autoryzowane miejsce do jego przechowywania i prezentacji.

Kolejną i po cyklu Strzemińskiego pierwszą próbą wykorzystania autentycznych zdjęć i fragmentów filmów w projekcie artystycznym o szerokim zasięgu, było monumentalne, ośmioodcinkowe dzieło filmowe Jeana-Luca Godarda „Histoire(s) de Cinema“ (Historia/e kina).[2] Jego realizację reżyser rozpoczął w 1988 roku, a skończył dopiero dziesięć lat później. Dzięki niemu wstrząsające materiały archiwalne z obozów zagłady po raz pierwszy trafiły do masowej publiczności, a intencja Godarda, czyli poruszenie kwestii „winy“ filmu jako środka przekazu polegającej na niefilmowaniu obozów, już niebawem zapoczątkowała międzynarodową dyskusję nad wykorzystywaniem tych obrazów, które francuski filozof Georges Didi-Huberman w swojej publikacji z 2003 roku nazwał „obrazami mimo wszystko“.[3] Didi-Huberman oparł swoje rozważania o możliwości -czy nawet konieczności -wykorzystywania w sztuce i kulturze tychże „obrazów mimo wszystko“ na materiale ikonograficznym, którym były właśnie zdjęcia wykonane przez żydowskie Sonderkommando w Auschwitz-Birkenau w 1944 roku.[4]

Aparat fotograficzny i klisza zostały przemycone do obozu przez grupę polskich członków ruchu oporu.[5] W sierpniu 1944 roku grecki Żyd Alberto Errera zrobił nim z ukrycia siedem zdjęć przedstawiających między innymi nagie kobiety w drodze do komory gazowej oraz palenie zwłok pod gołym niebem przez członków Sonderkommando.[6] Następnie Polka Helena Datoń wyniosła z obozu ukrytą w tubce pasty do zębów kliszę ze zdjęciami, którą wraz z notatką sporządzoną przez polskich więźniów, Stanisława Kłodzińskiego[7] i Józefa Cyrankiewicza (późniejszego premiera komunistycznego rządu w Polsce w latach 1947-1952 oraz 1954-1970), przekazała członkom polskiego ruchu oporu w Krakowie.