Słowa są muzyką – Język jest głosem: Polityczny teatr chórowy Marty Górnickiej

Profesjonalni i amatorscy aktorzy jak i aktorki, dzieci i dorośli, ludzie z historią migracyjną i bez takowej – starzy i młodzi, niepełnosprawni i pełnosprawni, o różnych poglądach religijnych czy politycznych a także o różnym pochodzeniu etnicznym: Marta Górnicka ściąga do swojego chóralnego spektaklu „DAS GRUNDGESETZ“ (Ustawa Zasadnicza) 50 berlińczyków ze środowisk o różnorodnym tle społecznym. Jego prapremiera odbywa się na openerowej scenie przed Bramą Brandenburską w dniu 3 października 2018 roku – Dniu Jedności Niemiec. I tak, w zgiełku obchodów niemieckiego święta narodowego, nagle rozlegają się fanfary a członkowie chóru ustawiają się w tle.

Pojedynczy głos rozpoczyna recytację preambuły niemieckiej Ustawy Zasadniczej, kolejny dołącza się w momencie, gdy pada słowo „dem Frieden“ (pokojowi). Następny fragment, zawierający frazę „das gesamte deutsche Volk“ (cały Naród Niemiecki), rozbrzmiewa wielogłosowo, obejmując cały zespół. Centralna teza Marty Górnickiej ujawnia się najpóźniej w libretcie i głosi, iż niemiecka konstytucja nie jest przedmiotem etnicznie homogenicznej społeczności, lecz heterogenicznej wspólnoty jednostek. W dalszej części tego chóralnego widowiska następuje rytmiczna deklamacja kolejnych fragmentów niemieckiej Ustawy Zasadniczej: czasami w ruchu, innym razem do publiczności, na jeden, dwa lub kilka głosów i przez cały czas z wielką, odpowiednią dla poruszanych tematów powagą – dla nietykalnej godność, wolności religijnej, wolności poglądów, równouprawnienia mężczyzn i kobiet, prawa azylu dla ofiar prześladowań politycznych, prawa do oporu … Zgodnie z tym, co inicjator przedstawienia, berliński Maxim Gorki Theater, zapowiada w programie spektaklu, tekst niemieckiej Konstytucji jest podczas całej inscenizacji poddawany działaniu ogromnych sił: Górnicka ­­–, stojąca cała w czerni przed sceną, energicznie gestykulująca rękami, dyrygująca na żywo swoim chórem, – dzieli oraz przydziela kolejne frazy, rozbija pojedyncze zdania na kilka głosów i każe je deklamować, jednocześnie i z pełną ekscytacją, akcentuje pojedyncze słowa i nakazuje je energicznie powtarzać, niemalże wbijać do głowy, rozciąga je lub nadaje im rytm. Jest to swoisty chóralny test stresu, performatywna próba wytrzymałości nosząca podpis jej twórczyni.

Nowatorstwo artystyczne i silne treści polityczne spektakli realizowanych z półprofesjonalnymi zespołami sprawiły, że polska reżyserka, wokalistka i specjalistka od teatru chórowego cieszy się międzynarodowym uznaniem i w ostatnich latach stała się prawdziwym eksportowym hitem kulturalnym z Polski. Marta Górnicka, urodzona w 1975 roku we Włocławku, zdobywała wykształcenie na Wydziale Reżyserii Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza, na warszawskim Uniwersytecie Muzycznym Fryderyka Chopina oraz w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Krakowie. Od 2009 roku, dzięki wsparciu Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego, opracowywała własną metodę treningu wokalno-aktorskiego – treningu głosu i ciała, by w 2010 roku stworzyć innowacyjny „Chór Kobiet“, który tworzy 25 kobiet w różnym wieku i różnych zawodów. Na sukces tych prac nie trzeba było długo czekać: W tym samym roku reżyserka pokazała swoją pierwszą inscenizację „Tu mówi chór“, w której daje wyraz frustracji kilku pokoleń wynikającej ze stereotypowego postrzegania kobiet w zachodnich społeczeństwach konsumpcyjnych oraz ideału kobiecości głoszonego w religiach chrześcijańskich. Rok później zaprezentowała chóralny spektakl „Magnificat“, krytykę roli kobiety w przeważająco katolickim polskim społeczeństwie, za który w 2012 roku otrzymała główną nagrodę na „Europejskim Festiwalu Młodych Reżyserów Fast Forward“ w Staatstheater Braunschweig w Brunszwiku. Dla tego samego teatru przygotowała swój pierwszy spektakl w języku niemieckim: „M(OTHER) COURAGE“, na kanwie tekstu Bertolta Brechta, wprowadzając go w najnowszą polityczną rzeczywistość; jego premiera odbyła się w 2015 roku. Kolejnym przedstawieniem jest „KONSTYTUCJA NA CHÓR POLAKÓW“ z 2016 roku. Na nim będzie bazowała inscenizacja niemieckiego odpowiednika „DAS GRUNDGESETZ“. Rok później, w berlińskim Maxim Gorki Theater, odbyła się premiera spektaklu „HYMN DO MIŁOŚCI“ (w języku polskim), w którym reżyserka rozprawia się z narastającym w jej ojczyźnie i w Europie nacjonalizmem. W 2018 roku Górnicka debiutuje w monachijskim teatrze Münchner Kammerspiele spektaklem w jej reżyserii „JEDEM DAS SEINE. EIN MANIFEST“ (Każdemu, co mu się należy. Manifest), którego centralnymi tematami są neofaszyzm oraz antyfeministyczna reakcja na ciało kobiety.

 

Górnicka w swoich inscenizacjach podejmuje istotne, konfliktowe i niezmiernie aktualne tematy społeczno-polityczne, wykorzystując środki wyrazu teatru chórowego (precyzyjnie dobrane pod względem różnorodności choreograficznej), którego historycznym punktem odniesienia jest tradycja antycznego teatru greckiego: rytuały i ceremonie wspólnoty, grupowy taniec i śpiew. Jednocześnie, stawiając na różnorodność zespołu i dając głos przede wszystkim kobietom, których ciała i głosy do dziś są marginalizowane, reżyserka ostentacyjnie przekracza te granice. Górnickiej i jej pracy chór służy jako najmocniejszy element teatru a także jako centralny środek artystycznego wyrazu, który pozwala na krytyczną refleksję nad naturą ludzką w kontekstach społecznym, kulturalnym, ekonomicznym czy też religijnym – a jednak potężna postać i środek dramaturgiczny, jakimi jest chór, przez długi czas wydawał się zapomniany w teatrze postantycznym.

Podczas, gdy w teatrze niemieckojęzycznym inscenizacje w reżyserii Einara Schleefa były w latach 80. XX w. swoistym świętem odrodzenia chóru w teatrze ostatnich lat, w sąsiedniej Polsce trzeba było na to jeszcze długo czekać. Decydujące impulsy do stworzenia nowego teatru chórowego w Polsce, niezdominowanego przez mężczyzn, lecz w którym przeważają lub pojawiają się wyłącznie kobiece głosy, dała dopiero Górnicka, tworząc w 2010 roku swój „Chór Kobiet“. Szczególnie w kontekście trwającego od kilku lat „rollbacku“ roli kobiety w Polsce było to postępowe i sensacyjne dokonanie. Ale nawet, jeśli jej spektakle z udziałem chóru kobiet już w krótkim czasie stały się najważniejszym i licznie nagradzanym wydarzeniem teatralnym w Polsce, to jej niekonformistyczna i postępowa postawa polityczna a także krytyczny wizerunek Polski, jaki przedstawia w swoich widowiskach, spotkały się z nieprzychylnością decydentów polityki kulturalnej w jej ojczyźnie i wynikającymi z tego trudnościami z podmiotami promocji kultury, o czym niekiedy wspomina.[2] W przeciwieństwie do tego jej chóralny teatr mówiony był i nadal jest przyjmowany z wielkim uznaniem na gościnnych występach na scenach całego świata i cieszy się dużą popularnością – zwłaszcza we Francji i w Niemczech[3], gdzie obecnie pracuje w berlińskim Maxim Gorki Theater i w Münchner Kammerspiele w Monachium i intensywnie zajmuje się działalnością założonego przez siebie POLITICAL VOICE INSTITUTE.

Cóż jeszcze ta utalentowana reżyserka może wydobyć z chóru – zarówno pod względem performatywnym, jak i merytorycznym? Podczas każdej inscenizacji dyrygentka i jej zespół porywają publiczność zmiennością ożywczych emocji, tonacji i przesłania oraz kierują naszą uwagę na całą kruchość naszego społecznego współistnienia, żywe konflikty naszej wspólnoty i na obecność niesprawiedliwości, ale pokazują także przejrzystość i piękno wymowy i języka naszej Ustawy Zasadniczej. To zaś przeraża i zachwyca w równej mierze. Również tego 3 października 2018 roku, niektóre sceny prezentowanego przed Bramą Brandenburską widowiska, honorowane są brawami: na przykład w przypadku deklamowanego ustępu artykułu 16a „Politisch Verfolgte genießen Asylrecht.“ (Osoby prześladowane ze względów politycznych korzystają z prawa azylu.) czy artykułu 20 „Gegen jeden, der es unternimmt, diese Ordnung zu beseitigen, haben alle Deutschen das Recht zum Widerstand, wenn andere Abhilfe nicht möglich ist.“ (Wobec każdego, kto usiłuje obalić ten porządek, wszystkim Niemcom przysługuje prawo do oporu, jeżeli inny sposób przeciwdziałania nie jest możliwy.) … aż do momentu, gdy na koniec chór w „Patriotic Disco“ rozchodzi się tańcząc i wszyscy uczestnicy krążą po scenie – osobno i bez celu.

To, co po obejrzeniu tego imponującego spektaklu pozostaje, to przekonanie, że nasza konstytucja, jako zbiór naszych wartości, jest wspaniała. I że za ochronę tych podstawowych wartości naszej demokracji i naszego współistnienia odpowiadamy my wszyscy. Każdy i każda z nas.

 

Katarzyna Salski, lipiec 2020 r.

 

 

Więcej informacji na stronach: 

https://www.gorki.de/de/ensemble/marta-gornicka

http://www.martagornicka.com/Gornicka/HOME.html

 

Literatura:

Thomas Irmer, Die Gesellschaft auf der Bühne. Zum Chortheater der polnischen Regisseurin Marta Górnicka, [w:] Theater der Zeit, zeszyt 03/2017. Dostęp w Internecie: https://www.theaterderzeit.de/2017/03/34822/komplett/ (dostęp: 30.07.2020 r.)

Anna Opel, Das sprechende Wir, [w:] Deutschen Bühne, zeszyt 03/2020. Dostęp w Internecie: https://www.die-deutsche-buehne.de/das-sprechende-wir (dostęp: 30.07.2020 r.)