Stanisław Mikołajczyk

Po odkryciu w kwietniu 1943 r. masowych grobów polskich oficerów w lesie katyńskim niedaleko Smoleńska przez niemieckie oddziały generał Sikorski zwrócił się do szwajcarskiego Czerwonego Krzyża z prośbą o przeprowadzenie niezależnego śledztwa. Stalin wykorzystał tę prośbę jako pretekst do zerwania stosunków dyplomatycznych z polskim rządem na uchodźctwie, co nastąpiło 25 kwietnia 1943 r. Zachodni alianci, dla których sojusznik w Moskwie okazał się ważniejszy niż postulaty sojuszników w Londynie, również nie chcieli podjąć się ustalenia winnych zbrodni katyńskiej, co przyczyniło się do dalszej izolacji polskiego rządu na uchodźctwie.

4 lipca 1943 r. generał Sikorskiego zginął w katastrofie lotniczej nad Gibraltarem. Dziesięć dni później premierem rządu RP na uchodźctwie został Stanisław Mikołajczyk. W tym czasie Stalin powołał już złożony z komunistów „rząd polski”, który po wyzwoleniu Polski przez Armię Czerwoną miał przygotować kraj do roli sprzymierzeńca Związku Radzieckiego. W lipcu 1944 r. alianci usiłowali doprowadzić do negocjacji między Mikołajczykiem a Stalinem w celu utworzenia rządu koalicyjnego z komunistów i przedstawicieli rządu emigracyjnego. Stalin zgadzał się na koalicję pod warunkiem, że przewodzić będą jej komuniści, co zakomunikował 7 kwietnia 1944 r. Mikołajczykowi, który na czele delegacji przybył do Moskwy.

24 listopada 1944 r. Mikołajczyk złożył dymisję z funkcji premiera rządu RP na uchodźctwie, ponieważ zrozumiał, że militarna i polityczna walka rządu emigracyjnego u boku zachodnich sojuszników zakończyła się klęską. 16 czerwca 1945 r. udał się do Moskwy, gdzie otrzymał od Stalina pisemną obietnicę wycofania Armii Czerwonej z suwerennej Polski po ustabilizowaniu sytuacji politycznej i został wicepremierem oraz ministrem rolnictwa dziewiętnastomandatowego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. 5 lipca 1945 r. zwycięskie mocarstwa uznały nowy rząd i zerwały stosunki dyplomatyczne z rządem RP na uchodźctwie.

Mikołajczykowi, który nie chciał, by powołane przez niego ponownie do życia Polskie Stronnictwo Ludowe przystąpiło do wspólnego bloku z komunistami, groziły – podobnie jak innym opozycjonistom – ciężkie represje. Z tego powodu z dniem 8 października 1947 r. złożył mandat poselski. W opublikowanych wspomnieniach napisał, że dotarły do niego słuchy o wyroku śmierci wydanym na niego przez Trybunał Wojskowy. Mikołajczyk 20 października 1947 r. uciekł z Polski, kierując się z warszawskiego dworca przez województwo poznańskie, radziecką strefę okupacyjną, aż nad Łabę, a stamtąd na północny zachód, w kierunku brytyjskiej strefy okupacyjnej, skąd brytyjski samolot wojskowy zabrał go do Londynu. Polski rząd na uchodźctwie z powodu podjęcia przez Mikołajczyka pertraktacji z komunistami uznał go za zdrajcę, nie rozumiejąc, że Mikołajczyk zmierzał do tego samego celu co rząd emigracyjny.

W połowie sierpnia 1948 r. Mikołajczyk wraz z rodziną opuścił Londyn, gdzie dalszy pobyt ze względu na wrogą atmosferę narastającą wokół jego osoby nie był już możliwy. Na statku „Queen Elizabeth” dotarł do Stanów Zjednoczonych. Zamieszkał w domu na przedmieściach Waszyngtonu. Cecylia Mikołajczyk, więźniarka obozów koncentracyjnych w Auschwitz, Majdanku i Ravensbrück, zmarła w 1951 r. w następstwie przeżyć obozowych. Syn Marian pracował w amerykańskiej firmie lotniczej. Emigranci z Polski i innych wschodnioeuropejskich krajów wybrali Mikołajczyka na przewodniczącego międzynarodowych związków zawodowych rolników. Stanisław Mikołajczyk zmarł 13 grudnia 1966 r. w Waszyngtonie. W czerwcu 2000 r. został zrehabilitowany i uznany przez polski rząd za ofiarę represji stalinowskich. Jego prochy sprowadzono do Polski i pochowano na poznańskim cmentarzu.

Wolfgang Viehweger, luty 2015 r.

Uzupełnienie redakcji:

W dniu 18 października 2015 r. przy wejściu do centrum parafialnego kościoła Mariackiego w Eickel podczas nabożeństwa odsłonięto tablicę pamiątkową dla Stanisława Mikołajczyka ufundowaną przez polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych (patrz zdjęcia). W obecności Wolfganga Viehwegera, autora tego artykułu, konsula generalnego Jana Sobczaka i wrocławskiego rzeźbiarza Jerzego Bokrzyckiego odwiedzono również grób prałata Josefa Schneidera, który ochrzcił Mikołajczyka w 1901 r., oraz oryginalną chrzcielnicę w kościele Mariackim.

Literatura przedmiotu:

Gmitruk Janusz Stanisław Mikołajczyk: trudny powrót, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Warszawa 2002

Paczkowski Andrzej Stanisław Mikołajczyk, czyli klęska realisty, Warszawa 1991

Viehweger Wolfgang Stanislaw Mikolajczyk – Obrońca wolności, Herne 2016

Wspomnienia Stanisława Mikołajczyka ukazały się w serii wydanej przez Der Spiegel w 1948 r. http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-44415220.html

Dokumenty nt. Stanisława Mikołajczyka znajdują się na Uniwersytecie Stanforda w Hoover Institution Archives: http://www.oac.cdlib.org/institutions/Hoover+Institution