Jan Skala (1889–1945). Bliski serbołużycki współpracownik Związku Polaków w Niemczech

Jan Skala nie doczekał upadku III Rzeszy. Wraz z częścią mieszkańców wsi nie wyjechał w toku ewakuacji przeprowadzonej przez nazistów tuż przed nadejściem frontu. Został zastrzelony 22 stycznia 1945 r., gdy próbował bronić rodzinę i sąsiadów przed żołnierzami radzieckimi, którzy zajęli wieś. Został pochowany w masowym grobie wraz z kilkoma innymi zabitymi w tym zajściu na cmentarzu w sąsiednich Włochach. Żona z córką opuściła Dziedzice pod koniec 1945 r., wyjeżdżając do Niemiec.

Pamięć o Janie Skali jest kultywowana. W 1965 roku dzięki staraniom Towarzystwa Miłośników Ziemi Namysłowskiej i Związku Serbów Łużyckich „Domowina” odsłonięto w Namysłowie jego popiersie (autorem był rzeźbiarz Rudolf Enderlein z Budziszyna), a skwer z pomnikiem od 1979 r. nosi jego imię. Dzięki współpracy obu organizacji we wsi Włochy na cmentarzu parafialnym wzniesiono symboliczny nagrobek jemu poświęcony (ekshumacji dotąd nie przeprowadzono). Z okazji 120 rocznicy urodzin Skali, w 2009 roku zorganizowano konferencję naukową pt. „Jan Skala (1889-1945) działacz narodowy, publicysta i twórca” , a na filarze bramy cmentarnej we Włochach umieszczono tablicę informacyjną następującej treści:

„Tu spoczywa Jan Skala, serbołużycki działacz narodowy, publicysta, polityk, orędownik współpracy polsko-serbołużyckiej, poeta i prozaik.

Jan Skala urodził się w Njebjelčicach na Górnych Łużycach 17 czerwca 1889 r. W 1919 r. współtworzył Łużycką Partię Ludową. Był redaktorem „Serbskiego Dźenika", „Serbskich Nowin", „Prager Presse". W latach 1925–1936 kierował redakcją organu teoretyczno-ideologicznego Związku Mniejszości Narodowych w Niemczech, ukazującego się początkowo pod tytułem „Kulturwille", a następnie „Kulturwehr". W tym czasie współtworzył platformę ideową tej organizacji, aktywnie uczestniczył także w genewskich kongresach europejskich mniejszości narodowych i ściśle współpracował ze Związkiem Polaków w Niemczech. Jako literat debiutował w 1910 r. na łamach czasopisma „Łužica”. W 1920 r. opublikował tomik poetycki zatytułowany „Okruchy” („Srjódki”). W 1923 r. ukazał się kolejny tom Jego poezji pt.: „Iskry” („Škrě”). Był także autorem noweli „Stary Szymko” („Stary Šymko“). W 1936 r. utwór ten po raz pierwszy ukazał się w polskim przekładzie. Od 1933 r. pozostawał pod wzmożonym dozorem władz niemieckich, które w 1936 r pozbawiły go prawa wykonywania zawodu dziennikarza. W 1938 r. został aresztowany, osiem miesięcy spędził w hitlerowskim więzieniu. W 1944 r. przeniósł się do Dziedzic i podjął prace w Namysłowie. W tym czasie nawiązał kontakt z działającymi na ziemi namysłowskiej strukturami Armii Krajowej. Zginął tragicznie 22 stycznia 1945 r. z rąk żołnierzy Armii Czerwonej.

Tablicę ufundowali z okazji 120. rocznicy urodzin poety mieszkańcy Gminy Domaszowice Dziedzice, 27 maja 2009 r.”

Krzysztof Ruchniewicz, lipiec 2023 r.

Wykorzystane opracowania:

Dan Gawrecki: Jan Skala a Czesi. Przyczynek do biografii, https://www.prolusatia.pl/ksiaznica/artykuly/244-jan-skala-a-czesi-przyczynek-do-biografii.html (ostatni dostęp: 2.08.2023);

Leszek Kuberski: Zarys biografii politycznej, Opole 1993;

Michael Nuck: Jan Skala (Johann Skala), https://saebi.isgv.de/biografie/Johann_Skala_(1889-1945) (ostatni dostęp: 2.08.2023);

Dietrich Scholze-Šołta: Śmierć na Dolnym Śląsku. Tragizm serbołużyckiego pisarza Jana Skali (1889-1945), https://www.prolusatia.pl/ksiaznica/artykuly/245-mier-na-dolnym-lsku-tragizm-serbouyckiego-pisarza-jana-skali-1889-1945.html (ostatni dostęp: 2.08.2023).