Jan Skala (1889–1945). Bliski serbołużycki współpracownik Związku Polaków w Niemczech
Jan Skala urodził się 17 czerwca 1889 roku we wsi Nebelschütz (Njebjelčicy) we wschodniej Saksonii. Jego ojciec, Jakub Skala, pracował w okolicznych kamieniołomach. Matka, Maria, zajmowała się domem i dorabiała krawiectwem. Para doczekała się szóstki potomstwa (Jan był trzeci w kolejności). Wprawdzie w domu nie przelewało się, rodzice postanowili dać Janowi wykształcenie. Po przeniesieniu się do sąsiedniego Panschwitz (Pančic), chłopiec rozpoczął naukę w szkole ludowej, potem przez rok uczył się w katolickim seminarium nauczycielskim w Bautzen. Jednak zła sytuacja materialna rodziny doprowadziła do przerwania edukacji. Następnie Jan uczył się zawodu garncarza i malarza na porcelanie. W kolejnych latach podejmował pracę w różnych zakładach ceramicznych w Niemczech i Czechach. W tym czasie zainteresował się myślą socjaldemokratyczną i ruchem serbołużyckim.
Nie porzucił jednak pragnienia dalszej nauki. Kontynuował edukację na kursach wieczorowych. Jeszcze przed I wojną światową zadebiutował jako publicysta socjaldemokratyczny i poeta (pierwszy tomik poezji wydał kilka lat później, w 1920 r.). Jan Skala od 1916 r. brał udział w I wojnie światowej. W szeregach niemieckiej armii walczył na różnych frontach. Odbył kurs dla tłumaczy. W kolejnych latach doskonalił znajomość kilku języków słowiańskich. W czasie wojny napisał kilka reportaży, które jednak nie były pochwałą działań zbrojnych, typową dla propagandy tego czasu. W 1917 r. poślubił Berliniankę Elsę Marię Lachmann, z którą miał trójkę dzieci: dwie córki i syna.
Po wojnie i rewolucji krótko był członkiem w Berlinie paramilitarnej jednostki wspierającej policję w okresie turbulencji wewnętrznych w kraju. Już w 1919 roku powrócił jednak na Łużyce i zaangażował się w działalność polityczną i społeczną. Był współtwórcą Łużyckiej Partii Ludowej i wydawał jej organ, „Serbski Dźenik” („Serbołużycki Dziennik”). Partia Ludowa dążyła do pokojowego współżycia Niemców i Serbołużyczan w warunkach poszanowania praw mniejszości (Skala był do 1933 roku członkiem zarządu partii). Natomiast na łamach gazety podejmował m.in. problemy mniejszości narodowych w Niemczech.
Na początku 1921 roku w Bautzen podjął współpracę z gazetą „Serbske Nowiny” („Serbołużyckie Nowiny”) , jednak z powodu różnic politycznych szybko z niej zrezygnował. Po opuszczeniu Bautzen udał się do Pragi i znalazł tam pracę jako redaktor w „Prager Presse”, czechosłowackiej niemieckojęzycznej gazecie rządowej. W czasie pobytu w Pradze w 1922 roku stworzył program polityczny dla Serbołużyczan „Wo serbskich prašenjach” („O problemie łużyckim”). Postulował stabilizację gospodarczą wsi łużyckiej jako gwarancję zachowania języka i tożsamości łużyckiej, osłabionej migracjami do miast w poszukiwaniu lepszych warunków egzystencji. Był przez całe życie lojalnym obywatelem Niemiec i był przeciwny postulatom odłączenia Łużyc i włączenia ich do państwa czechosłowackiego (jak np. część polityków z regionu domagała się tego w 1919 roku). Takie jednoznaczne stanowisko nie przyniosło mu poparcia elit politycznych Pragi, dlatego postanowił wyjechać do Berlina i tam kontynuować działalność polityczną, organizacyjną i publicystyczną na rzecz mniejszości serbsko-łużyckiej.
Od samego początki istnienia współpracował ze Związkiem Polaków w Niemczech, ówcześnie najprężniejszą organizacją reprezentującą największą narodową mniejszość w tym państwie. Zaprzyjaźnił się z czołowymi polskimi działaczami. Równocześnie angażował się coraz mocniej w prace na rzecz innych mniejszości narodowych w Niemczech. W maju 1925 roku objął w stolicy Niemiec redakcję czasopisma dla mniejszości narodowych „Kulturwille” (od stycznia 1926 roku „Kulturwehr”), które było organem Związku Mniejszości Narodowych w Niemczech (powstałym w 1924 roku). W latach 30. Skala pełnił funkcję wiceprzewodniczącego organizacji. Pismo w krótkim czasie stało się ważnym forum dla wymiany doświadczeń między mniejszościami, głównie Polakami, Duńczykami, Fryzyjczykami, Litwinami i Serbołużyczanami. W 1929 roku z Duńczykiem, Juliusem Bogensee opublikował opracowanie poświęcone mniejszościom narodowym i ich położeniu prawnemu w Niemczech (wydane po polsku i niemiecku). Spotkało się ono z dużym zainteresowaniem, także międzynarodowym. W latach 1925 i 1927 Skala uczestniczył w kongresach mniejszości narodowych, które organizowano w Genewie. W 1932 r. był jedynym kandydatem serbsko-łużyckim wystawionym w wyborach do parlamentu pruskiego i niemieckiego. Choć mandatu nie zdobył, wzrosła jego popularność. Był dobrym mówcą, łatwo nawiązywał kontakty w czasie licznych podróży.
Znaczenie „Kulturwehr” wzrosło dodatkowo po przejęciu rządów przez nazistów w Niemczech w 1933 roku i wprowadzeniu przez nowe władze ograniczeń w działalności mniejszości narodowych. Skala wykorzystał forum pisma do informowania na bieżąco o praktykach dyskryminacyjnych, zamieszczał obszerne zestawienia i dokumentacje. Dzięki temu demaskował politykę rasową i narodową nazistów wobec mniejszości narodowych czy innych grup etnicznych w Niemczech. Współpracował również przy zbieraniu danych o polskiej mniejszości, które weszły do „Leksykonu Polactwa w Niemczech”.
Taka działalność, choć mieszcząca się w granicach obowiązującego prawa, wymagała dużej odwagi cywilnej, której Skali nie brakowało. Wobec działacza stosowano różne szykany, przeprowadzano rewizje w mieszkaniu, podlegał policyjnej obserwacji. Wreszcie w 1936 r. Nazistowski Wydział Kultury Rzeszy Niemieckiej (Reichskulturkammer) skreślił go z listy redaktorów i tym samym zmusił do ustąpienia z redakcji. Otrzymał zakaz wykonywania zawodu dziennikarza, co oznaczało konieczność szukania innych źródeł utrzymania.
Skala nie zaprzestał jednak pracy polityczno-społecznej, mimo rosnącego zagrożenia. Przeprowadził się do Budziszyna i kontynuował działalność na rzecz ZPwN i Związku Serbów Łużyckich Domowina. W styczniu 1938 roku został aresztowany prewencyjnie pod zarzutem „przygotowania do zdrady stanu”. Do października przebywał w Dreźnie w areszcie śledczym, po zwolnieniu podlegał nadzorowi policyjnemu. W tym czasie pogłębiły się jego problemy zdrowotne. Przez ostatnie lata życia walczył z chorobą, kłopotami finansowymi i różnymi szykanami. Długo nie mógł znaleźć stałego zatrudnienia, zwolniono z pracy również jego żonę. W 1941 r. przeniósł się do Berlina, gdzie zatrudniono go w wydawnictwie statystycznym. Ogromną tragedią była śmierć jedynego syna na froncie wschodnim w 1943 r. Po nasileniu się bombardowań stolicy Niemiec przeprowadził się na przełomie 1943/1944 roku do rodziny żony do wsi Dziedzice (Erbenfeld) w pobliżu Namysłowa. W wiosce mieszkała obok Niemców polska ludność rodzima. Po kilku miesiącach znalazł pracę biurową w Namysłowie w jednym z zakładów przemysłowych. W tym czasie kilka razy pomógł Polakom zaangażowanym w działalność konspiracyjną.
Jan Skala nie doczekał upadku III Rzeszy. Wraz z częścią mieszkańców wsi nie wyjechał w toku ewakuacji przeprowadzonej przez nazistów tuż przed nadejściem frontu. Został zastrzelony 22 stycznia 1945 r., gdy próbował bronić rodzinę i sąsiadów przed żołnierzami radzieckimi, którzy zajęli wieś. Został pochowany w masowym grobie wraz z kilkoma innymi zabitymi w tym zajściu na cmentarzu w sąsiednich Włochach. Żona z córką opuściła Dziedzice pod koniec 1945 r., wyjeżdżając do Niemiec.
Pamięć o Janie Skali jest kultywowana. W 1965 roku dzięki staraniom Towarzystwa Miłośników Ziemi Namysłowskiej i Związku Serbów Łużyckich „Domowina” odsłonięto w Namysłowie jego popiersie (autorem był rzeźbiarz Rudolf Enderlein z Budziszyna), a skwer z pomnikiem od 1979 r. nosi jego imię. Dzięki współpracy obu organizacji we wsi Włochy na cmentarzu parafialnym wzniesiono symboliczny nagrobek jemu poświęcony (ekshumacji dotąd nie przeprowadzono). Z okazji 120 rocznicy urodzin Skali, w 2009 roku zorganizowano konferencję naukową pt. „Jan Skala (1889-1945) działacz narodowy, publicysta i twórca” , a na filarze bramy cmentarnej we Włochach umieszczono tablicę informacyjną następującej treści:
„Tu spoczywa Jan Skala, serbołużycki działacz narodowy, publicysta, polityk, orędownik współpracy polsko-serbołużyckiej, poeta i prozaik.
Jan Skala urodził się w Njebjelčicach na Górnych Łużycach 17 czerwca 1889 r. W 1919 r. współtworzył Łużycką Partię Ludową. Był redaktorem „Serbskiego Dźenika", „Serbskich Nowin", „Prager Presse". W latach 1925–1936 kierował redakcją organu teoretyczno-ideologicznego Związku Mniejszości Narodowych w Niemczech, ukazującego się początkowo pod tytułem „Kulturwille", a następnie „Kulturwehr". W tym czasie współtworzył platformę ideową tej organizacji, aktywnie uczestniczył także w genewskich kongresach europejskich mniejszości narodowych i ściśle współpracował ze Związkiem Polaków w Niemczech. Jako literat debiutował w 1910 r. na łamach czasopisma „Łužica”. W 1920 r. opublikował tomik poetycki zatytułowany „Okruchy” („Srjódki”). W 1923 r. ukazał się kolejny tom Jego poezji pt.: „Iskry” („Škrě”). Był także autorem noweli „Stary Szymko” („Stary Šymko“). W 1936 r. utwór ten po raz pierwszy ukazał się w polskim przekładzie. Od 1933 r. pozostawał pod wzmożonym dozorem władz niemieckich, które w 1936 r pozbawiły go prawa wykonywania zawodu dziennikarza. W 1938 r. został aresztowany, osiem miesięcy spędził w hitlerowskim więzieniu. W 1944 r. przeniósł się do Dziedzic i podjął prace w Namysłowie. W tym czasie nawiązał kontakt z działającymi na ziemi namysłowskiej strukturami Armii Krajowej. Zginął tragicznie 22 stycznia 1945 r. z rąk żołnierzy Armii Czerwonej.
Tablicę ufundowali z okazji 120. rocznicy urodzin poety mieszkańcy Gminy Domaszowice Dziedzice, 27 maja 2009 r.”
Krzysztof Ruchniewicz, lipiec 2023 r.
Wykorzystane opracowania:
Dan Gawrecki: Jan Skala a Czesi. Przyczynek do biografii, https://www.prolusatia.pl/ksiaznica/artykuly/244-jan-skala-a-czesi-przyczynek-do-biografii.html (ostatni dostęp: 2.08.2023);
Leszek Kuberski: Zarys biografii politycznej, Opole 1993;
Michael Nuck: Jan Skala (Johann Skala), https://saebi.isgv.de/biografie/Johann_Skala_(1889-1945) (ostatni dostęp: 2.08.2023);
Dietrich Scholze-Šołta: Śmierć na Dolnym Śląsku. Tragizm serbołużyckiego pisarza Jana Skali (1889-1945), https://www.prolusatia.pl/ksiaznica/artykuly/245-mier-na-dolnym-lsku-tragizm-serbouyckiego-pisarza-jana-skali-1889-1945.html (ostatni dostęp: 2.08.2023).
