Studnicki-Gizbert, Władysław
W 1935 roku ukazała się kolejna książka Studnickiego pod tytułem „Sprawa polsko-żydowska”, w której – jak wskazuje historyczka Joanna Michlic – autor nazywa Żydów „pasożytami na zdrowym polskim drzewie”, poza tym postuluje o stworzenie polskiego protektoratu w Palestynie, a także o stopniowe wysiedlanie polskich Żydów (100 000 rocznie).
We wrześniu 1936 roku Studnicki wziął udział (na zaproszenie Rudolfa Hessa) w zjeździe NSDAP w Norymberdze; przy tej okazji spotkał się z Adolfem Hitlerem i odbył długą rozmowę z ministrem spraw zagranicznych, Ribbentropem.
Po zajęciu Czechosłowacji przez żołnierzy Wehrmachtu w marcu 1939 roku Studnicki skrytykował poczynania Niemców, żądając jednocześnie, by polski rząd, zamiast odrzucać żądania Hitlera oraz stawiać na Anglię i Francję, stanął po stronie Rzeszy Niemieckiej i przeciwko Związku Radzieckiego, w przeciwnym razie grozi Polsce, że dostanie się do strefy wpływów Moskwy.
W kontekście tej „przepowiedni” Studnicki od kilku lat bywa w Polsce przedstawiany przez prawicę i prawicowe media w „roli niedoszłego zbawcy ojczyzny” – twierdzi historyk Marek Kornat. „Próbują [oni] stworzyć rewizjonizm historyczny i uczynić go narzędziem przewartościowań podejścia społeczeństwa polskiego do przeszłości. To droga donikąd”.
Studnicki nie chciał dostrzec, że Hitler nie zamierzał prowadzić wojny o „Europę”, o czym osobiście marzył Studnicki, lecz dla zdobycia Lebensraumu na jej wschodzie. W tej wizji „Europy” Hitlera nie było miejsca dla Polski – podkreśla Kornat. „Studnicki nie rozumiał natury niemieckiego totalitaryzmu. Wydawało mu się, że Niemcy Hitlera to to samo, co Wilhelmińska Rzesza”.
Rola, jaką Studnicki próbował odegrać podczas II wojny światowej, była tragiczna. Całkowicie błędnie oceniając ideologiczne i polityczne cele reżimu nazistowskiego, usiłował przekonać Hitlera do zmiany jego polityki wobec okupowanej Polski. Nic – ani aresztowania w Niemczech, ani pobyt w osławionym więzieniu na Pawiaku – nie zdołało go odwieść od jego planów, między innymi od absurdalnej propozycji, którą złożył Hitlerowi, polegającej na utworzeniu polskich jednostek mających walczyć przeciwko Rosji Sowieckiej u boku Trzeciej Rzeszy. Nie dziwi zatem, że Powstanie Warszawskie było jego zdaniem fundamentalnym błędem.
Wniosek: W Polsce komunistycznej uznawano Studnickiego za „kolaboranta”; jego książki były zakazane. Stąd też w ostatnich dekadach niewątpliwie wzrosło zainteresowanie jego osobą (podobnie jak i innymi postaciami z okresu międzywojennego), zwłaszcza w polskich kręgach prawicowo-nacjonalistycznych. Jednak przedstawianie go jako zapomnianego prekursora zbliżenia polsko-niemieckiego nie oddaje ani jego rzeczywistego znaczenia, ani kontrowersyjnej roli, jaką odegrał w Polsce przed i po 1939 roku.
Bernd Krebs, maj 2024 r.
Literatura
Grzegorz Kucharczyk (red.), Pierwsza niemiecka okupacja. Królestwo i kresy wschodnie pod okupacją mocarstw centralnych 1914-1918, Warszawa 2019.
Mikołaj Kunicki, Unwanted Collaborators. Leon Kozłowski, Władysław Studnicki and the Problem of Collaboration among Polish Conservative Politicians during World War II, [w:] European Review of History - Revue européenne d’histoire 8 (2001) 2, s. 203–220.
Joanna Beata Michlic, Poland’s Threatening Others: The Image of the Jew from 1880 to the Present, Lincoln 2006.
Gotthold Rhode, Geschichte Polens. Ein Überblick, Darmstadt 1980.
Wojciech Szczęsny, Rozmowa z Markiem Kornatem: Rewizjonizm historyczny to droga donikąd, [w:] Portal i.PL. Nasza Historia, 25.11.2020, https://i.pl/profesor-marek-kornat-rewizjonizm-historyczny-to-droga-donikad/ar/c1-15311693 (ostatni dostęp: 3.6.2024).
Hans-Erich Volkmann, Die Polenpolitik des Kaiserreichs. Prolog zum Zeitalter der Weltkriege, Paderborn 2016.
Marian Zgórniak, Nieudana misja Władysława Gisberta-Studnickiego w Berlinie w początku 1940 roku Studnicki, [w:] Państwo i Społeczeństwo III (2003) 2, s. 103–122.
Piotr Zychowicz, Germanofil. Władysław Studnicki – Polak, który chciał sojuszu z III Rzeszą, Poznań 2020.
