Matejko, Jan

Jan Matejko jest najwybitniejszym polskim malarzem historycznym. Jego dzieła miały wpływ na styl wielu pokoleń artystów. Ponadto artysta pozostawił po sobie liczne portrety ukazujące postaci w strojach historycznych z odpowiednimi akcesoriami przedstawione jako bohaterów narodowych dramatów historycznych. Zainteresowanie polską tematyką narodową w oparciu o źródła historyczne rozbudził w Matejce jego nauczyciel w krakowskiej Szkole Rysunku i Malarstwa Władysław Łuszczkiewicz. Później, podczas kontynuacji nauki poza krajem, Matejko czerpał inspirację zarówno ze sztuki dawnych mistrzów, którą studiował w wielkich europejskich zbiorach w Monachium, Wiedniu czy Paryżu, jak i z obrazów współczesnych malarzy historycznych – od Wilhelma von Kaulbacha (1805-1874) po Karla Theodora von Piloty’ego (1826-1886), wykorzystując przy tym techniki, kolorystykę i rozwiązania kompozycyjne, szczególnie te z użyciem modeli i rekwizytów („Otrucie królowej Bony”, 1859), czyli wiedzę, którą przekazał mu jego nauczyciel Hermann Anschütz. Niewiele lat później, bo już w latach 60. i 70. XIX w., Matejko należy do grona czołowych malarzy historycznych w Europie. Jego twórczość obejmuje zarówno malarstwo monumentalne (patrz zdjęcie tytułowe) jak i nawiązujące do anegdot historycznych prace małych rozmiarów, które artysta malował do końca życia. W jego pracach można zauważyć także wpływy francuskiego malarstwa historycznego, na przykład autorstwa Paula Delaroche’a (1797-1856; „Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony wobec straconego Smoleńska”, 1862). Będąc pod wrażeniem powstania styczniowego 1863, Matejko nadawał swoim kompozycjom większy dramatyzm i dynamikę, dążył do indywidualizacji postaci ich bohaterów oraz kładł większy nacisk na wierne oddanie detali historycznych („Kazanie Skargi”, 1864). Przyniosło mu to uznanie w kraju i zagranicą, aczkolwiek jego krytyczne spojrzenie na historię Polski („Rejtan - Upadek Polski”, 1866) wywołało w Polsce także falę oburzenia. W konsekwencji zaczął coraz bardziej odchodzić od przedstawiania krytycznych wydarzeń, koncentrując się na scenach historycznych dodających otuchy narodowi („Batory pod Pskowem”, 1872) – coraz bardziej ekspresywnych oraz inspirowanych renesansowym malarstwem Tycjana i Veronesego („Bitwa pod Grunwaldem”, 1878). Zbyt drobiazgowe opracowanie szczegółów prowadzi ostatecznie do rozdrobnienia kompozycji („Śmierć Zygmunta Augusta w Knyszynie”, 1886). Mając na uwadze powszechną popularność malarstwa rodzajowego, Matejko wprowadzał do swoich obrazów mniejsze scenki rodzajowe oraz przedstawienia chłopów w tradycyjnych strojach („Bitwa pod Racławicami”, 1888). Stosował również nowoczesne sposoby prowadzenia światła i przedstawienia głębi przestrzennej („Carowie Szujscy na sejmie warszawskim”, 1892). Największą popularność przyniósł Matejce stworzony na zlecenie wiedeńskiego księgarza Moritza Perlesa (1844-1917) „Poczet królów i książąt polskich” (1890-1892) – cykl wizerunków będących wytworem wyobraźni artysty, który przez długi czas kształtował wizję Polaków o historii własnego kraju. Jego prace znajdują się między innymi w Muzeach Narodowych w Warszawie, Krakowie i Poznaniu, w Muzeum Śląskim w Katowicach, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Muzeum Sztuki w Łodzi a także w Muzeum Sztuk Pięknych (Szépművészeti Múzeum) w Budapeszcie, w Narodowej Galerii Sztuki we Lwowie (obecnie Lwiw) czy też w Muzeum Watykańskim w Rzymie.