Matejko, Jan
Matejko, Jan Alojzy, polski malarz i rysownik, członek „szkoły monachijskiej”. W latach 1858-1859 student monachijskiej Akademii Sztuk Pięknych (Akademie der Bildenden Künste München). *24.06. lub 28.07.1838 Kraków, †01.11.1893 tamże. Syn nauczyciela muzyki Franciszka Ksawerego Matejki oraz jego żony Joanny Karoliny z domu Rossberg; miał dziesięcioro rodzeństwa. Po wczesnej śmierci matki w 1845 roku opiekę nad rodziną przejęła siostra, Anna Katarzyna Zamojska, żona złotnika. Jan Alojzy nie radził sobie w szkole, za to bardzo wcześnie zajął się rysunkiem. W latach 1852-1858 kształcił się w krakowskiej Szkole Rysunku i Malarstwa pod kierunkiem Wojciecha Korneliego Stattlera (1800-1875) i Władysława Łuszczkiewicza (1828-1900). Dnia 30.12.1858 roku wstąpił do Klasy Malarstwa na Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych (Königliche Akademie der Bildenden Künste) w Monachium; studiował do 1859 roku u malarza historycznego Hermanna Anschütza (1802-1880). W 1860 roku wyjechał do Wiednia, jednak już po kilku dniach przerwał naukę na tamtejszej Akademii. W 1865 i 1867 roku odbył podróże do Paryża. W 1866 udał się ponownie do Wiednia, gdzie studiował wystawione w Belwederze dzieła włoskiego renesansu i baroku. Od 1866 roku pracował jako ilustrator dla polskich czasopism Kłosy i Tygodnik Ilustrowany. W 1873 roku objął stanowisko dyrektora Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie, które pełnił do końca życia, a od 1875 roku był także kierownikiem Wydziału Artystycznego Wyższych Kursów dla Kobiet, placówki założonej przez Adriana Baranieckiego (1828-1891). Artysta angażował się w ochronę i konserwację krakowskich zabytków – między innymi w latach 1875-1879 przeprowadził restaurację i przebudowę Sukiennic. W 1878 roku Rada Miasta Krakowa przyznała mu za zasługi dla polskiej sztuki narodowej symboliczne berło. Jan Matejko był członkiem honorowym Akademii Sztuk Pięknych i stowarzyszeń artystycznych w Krakowie, Berlinie, Urbino i Wiedniu. Jego prace zdobywały wiele medali na międzynarodowych wystawach sztuki – w tym Wielki Złoty Medal na paryskiej wystawie światowej w 1878 roku. W 1867 roku został wyróżniony Krzyżem Komandorskim Orderu Franciszka Józefa, w 1870 roku Orderem Kawalera Francuskiej Legii Honorowej, w 1883 roku otrzymał Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Piusa i w 1887 roku austriacką Odznakę Pro litteris et artibus. W 1898 roku w domu rodzinnym Matejki przy ulicy Floriańskiej urządzono muzeum pamięci (obecnie Dom Jana Matejki, Muzeum Narodowe w Krakowie).
Jan Matejko jest najwybitniejszym polskim malarzem historycznym. Jego dzieła miały wpływ na styl wielu pokoleń artystów. Ponadto artysta pozostawił po sobie liczne portrety ukazujące postaci w strojach historycznych z odpowiednimi akcesoriami przedstawione jako bohaterów narodowych dramatów historycznych. Zainteresowanie polską tematyką narodową w oparciu o źródła historyczne rozbudził w Matejce jego nauczyciel w krakowskiej Szkole Rysunku i Malarstwa Władysław Łuszczkiewicz. Później, podczas kontynuacji nauki poza krajem, Matejko czerpał inspirację zarówno ze sztuki dawnych mistrzów, którą studiował w wielkich europejskich zbiorach w Monachium, Wiedniu czy Paryżu, jak i z obrazów współczesnych malarzy historycznych – od Wilhelma von Kaulbacha (1805-1874) po Karla Theodora von Piloty’ego (1826-1886), wykorzystując przy tym techniki, kolorystykę i rozwiązania kompozycyjne, szczególnie te z użyciem modeli i rekwizytów („Otrucie królowej Bony”, 1859), czyli wiedzę, którą przekazał mu jego nauczyciel Hermann Anschütz. Niewiele lat później, bo już w latach 60. i 70. XIX w., Matejko należy do grona czołowych malarzy historycznych w Europie. Jego twórczość obejmuje zarówno malarstwo monumentalne (patrz zdjęcie tytułowe) jak i nawiązujące do anegdot historycznych prace małych rozmiarów, które artysta malował do końca życia. W jego pracach można zauważyć także wpływy francuskiego malarstwa historycznego, na przykład autorstwa Paula Delaroche’a (1797-1856; „Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony wobec straconego Smoleńska”, 1862). Będąc pod wrażeniem powstania styczniowego 1863, Matejko nadawał swoim kompozycjom większy dramatyzm i dynamikę, dążył do indywidualizacji postaci ich bohaterów oraz kładł większy nacisk na wierne oddanie detali historycznych („Kazanie Skargi”, 1864). Przyniosło mu to uznanie w kraju i zagranicą, aczkolwiek jego krytyczne spojrzenie na historię Polski („Rejtan - Upadek Polski”, 1866) wywołało w Polsce także falę oburzenia. W konsekwencji zaczął coraz bardziej odchodzić od przedstawiania krytycznych wydarzeń, koncentrując się na scenach historycznych dodających otuchy narodowi („Batory pod Pskowem”, 1872) – coraz bardziej ekspresywnych oraz inspirowanych renesansowym malarstwem Tycjana i Veronesego („Bitwa pod Grunwaldem”, 1878). Zbyt drobiazgowe opracowanie szczegółów prowadzi ostatecznie do rozdrobnienia kompozycji („Śmierć Zygmunta Augusta w Knyszynie”, 1886). Mając na uwadze powszechną popularność malarstwa rodzajowego, Matejko wprowadzał do swoich obrazów mniejsze scenki rodzajowe oraz przedstawienia chłopów w tradycyjnych strojach („Bitwa pod Racławicami”, 1888). Stosował również nowoczesne sposoby prowadzenia światła i przedstawienia głębi przestrzennej („Carowie Szujscy na sejmie warszawskim”, 1892). Największą popularność przyniósł Matejce stworzony na zlecenie wiedeńskiego księgarza Moritza Perlesa (1844-1917) „Poczet królów i książąt polskich” (1890-1892) – cykl wizerunków będących wytworem wyobraźni artysty, który przez długi czas kształtował wizję Polaków o historii własnego kraju. Jego prace znajdują się między innymi w Muzeach Narodowych w Warszawie, Krakowie i Poznaniu, w Muzeum Śląskim w Katowicach, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Muzeum Sztuki w Łodzi a także w Muzeum Sztuk Pięknych (Szépművészeti Múzeum) w Budapeszcie, w Narodowej Galerii Sztuki we Lwowie (obecnie Lwiw) czy też w Muzeum Watykańskim w Rzymie.
Wystawy:
Od 1883 roku (Kraków, Wawel) liczne wystawy indywidualne w kraju i zagranicą.
Literatura:
Polski Słownik Biograficzny, Tom XX, 1975; Jarosław Krawczyk, Matejko i historia, Warszawa 1990; Jerzy Malinowski, Krystyna Sroczyńska, Obrazy olejne, Warszawa 1993; Piotr Krakowski (red.), Wokół Matejki. Materiały z konferencji „Matejko a malarstwo środkowoeuropejskie“ zorganizowanej w stulecie śmierci artysty, Kraków 1994; Halina Stępień, Maria Liczbińska, Artyści polscy w środowisku monachijskim w latach 1828-1914. Materiały źródłowe, Warszawa 1994, s. 7, 53; Marek Zgórniak, Matejko w Paryżu. Opinie krytyków francuskich z lat 1865-1870, Kraków 1998; Marek Zgórniak, Jan Matejko 1838-1893. Kalendarium życia i twórczości, Kraków 2004; Henryk Marek Słoczyński, Jan Matejko, Kraków 2005; Anna Straszewska, Kostium historyczny w twórczości Jana Matejki na tle malarstwa XIX wieku, katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2012; A. Straszewska, [w:] De Gruyter Allgemeines Künstlerlexikon, Tom LXXXVII, Berlin, Boston 2015, s. 516-518.
Źródła online:
Baza danych immatrykulacyjnych, Akademie der Bildenden Künste München, Księga immatrykulacyjna nr 2, 01556 Johann Matejko. Dostęp w Internecie: https://matrikel.adbk.de/matrikel/mb_1841-1884/jahr_1858/matrikel-01556
Liczne prace artysty ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie na portalu Muzeum Cyfrowe. Dostęp w Internecie: http://cyfrowe.mnw.art.pl/dmuseion/results?action=SimpleSearchAction&type=-2&mdirids=1&ipp=20&p=2&q=Matejko,%20Jan
Biografia, obszerny wykaz literatury przedmiotu oraz liczne prace artysty w wirtualnej galerii „Pinakoteka Zaścianek”. Dostęp w Internecie: https://www.pinakoteka.zascianek.pl/Matejko/Index.htm
Liczne prace artysty na portalu artyzm.com. Dostęp w Internecie: http://artyzm.com/e_artysta.php?id=677
Adam Bochnak, Jan Alojzy Matejko, [w:] Internetowy polski słownik biograficzny. Dostęp w Internecie: http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/jan-alojzy-matejko
Ewa Micke-Broniarek, Jan Matejko, 2004, na portalu Culture.pl. Dostęp w Internecie: https://culture.pl/en/artist/jan-matejko
Rysunki, dokumenty, pisma oraz fotografie ze zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie na portalu polona.pl. Dostęp w Internecie: https://polona.pl/search/?query=Jan_Matejko&filters=public:1
(dostęp do źródeł online: 03.07.2018 r.)
Axel Feuß, sierpień 2018 r.
