Zbieracz, fizyk, przedsiębiorca: Tomasz Niewodniczański
Tomasz Niewodniczański urodził się 25.09.1933 w Wilnie jako najstarszy z trojga dzieci profesora fizyki Uniwersytetu im. Stefana Batorego Henryka Niewodniczańskiego (1900-1968) i Ireny z domu Prawocheńskiej, córki Romana Prawocheńskiego (1877–1965) – profesora biologii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Z racji pracy naukowej ojca Tomasz spędzał dzieciństwo częściowo w latach 1937–1938 w Cambridge w Wielkiej Brytanii oraz w Poznaniu. Dziadek, inżynier Wiktor Niewodniczański (1872–1929), był dyrektorem pierwszej elektrowni w Wilnie. Do szkoły Tomasz Niewodniczański poszedł w Wilnie w dniu wybuchu wojny. Po zamknięciu placówki naukę kontynuował na kompletach. Rodzina opuściła Wilno w marcu 1945 r. i dotarła do Łodzi po siedmiodniowej podróży zatłoczonym pociągiem towarowym. Jeszcze w 1945 r. ojciec otrzymał profesurę we Wrocławiu. W 1946 r. rodzina przeniosła się do Krakowa, gdzie na Uniwersytecie Jagiellońskim Henryk Niewodniczański utworzył Instytut Fizyki Jądrowej. Przez pierwsze pięć lata rodzina mieszkają w jednym z instytutowych pokoi. Tomasz uczęszczał do Liceum Nowodworskiego w Krakowie. W latach szkolnych młody Tomasz rozwiną pasję taterniczą i zamiłowanie do nart, później też rozwiną zamiłowanie do teatru. Po maturze w 1950 r. rozpoczął studia fizyki na Uniwersytecie Jagiellońskim, uwieńczone w 1955 r. magisterium z fizyki doświadczalnej. Jego młodszy brat Jerzy Niewodniczański (ur. 1936) również został fizykiem i renomowanym profesorem fizyki jądrowej Uniwersytetu Jagiellońskiego. W latach 1955–1957 Tomasz Niewodniczański pracował w Instytucie Badań Jądrowych PAN w Świerku pod Warszawą. Później był stypendystą w Instytucie Fizyki Politechniki Federalnej w Zurychu, gdzie pisał doktorat z fizyki jądrowej, na temat rozpraszania neutronów. Do 1963 r. pracował jako asystent naukowy w tymże instytucie. W Zurychu poznał swoja żonę – niemiecką studentkę architektury i przyszłą profesor Marie-Luisę Simon. Ślub odbywał się w Trewirze. Młoda para przeniosła się do Polski. W 1965 r. Tomasz Niewodniczański został kierownikiem Samodzielnego Laboratorium Budowy Akceleratora Liniowego w Instytucie Jądrowym w Świerku. Tymczasem żona Marie-Luise łączyła macierzyństwo z pracą lektorki i tłumaczki z niemieckiego na polski. W latach 60-tych urodzili się trzej synowie: Jan Niewodniczański (ur. 1965), Matthäus Niewodniczański (ur. 1963) i Roman Niewodniczański (ur. 1968).
W roku 1970 pierwszy akcelerator cząstek został uruchomiony w Europejskiej Organizacji Badań Jądrowych CERN we Szwajcarii. Polsko-niemiecka rodzina Niewodniczański emigrowała do Niemiec. W latach 1970–1973 Tomasz Niewodniczański pracował w Instytucie Badań nad Ciężkimi Jonami w Heidelbergu i w Darmstadt. W 1973 r., to znaczy po 18 latach pracy naukowej i ogłoszeniu kilkudziesięciu publikacji naukowych, Tomasz Niewodniczański przeszedł do przemysłu. Przymiął ofertę teścia i zaczął pracę w rodzinnym browarze Bitburger Brauerei Th. Simon, którego początki sięgają roku 1817. Tomasz Niewodniczański rozpoczął karierę w przemyśle jako dyrektor personalny firmy liczącej 2000 pracowników. Był ceniony i lubiany. Prędko przylegał do niego przydomek „Doktor Niwo“. Szybko został dyrektorem finansowym browaru i jego akcjonariuszem. Odchodząc na emeryturę z końcem 1998 r. Tomasz Niewodniczański mógł się poszczycić 17-krotnym wzrostem produkcji i 8 % udziału browaru w całości niemieckiego rynku.
Dochody z pracy w sektorze gospodarczym pozwalały Niewodniczańskiemu na stworzenie kolekcji kartograficznej uznawanej za jedną z największych w prywatnych rękach i najcenniejszych w Europie. Tomasz Niewodniczański przeznaczał na uzupełnianie zbioru całe swe fundusze i czas wolny. Trudno wycenić wartość monetarną zbiorów Niewodniczańskiego. W kręgach fachowych mówiono o dziesiątkach milionów i łącznej sumie nawet 100 milionów Euro. Pasję kartograficzną Tomasz Niewodniczański odkrył w 1967 r., dostając od żony widok Damaszku z publikacji Brauna i Hogenberga z 1576 r. Przyznawał, że zbieraczem był właściwie od dziecka, kiedy kolekcjonował znaczki pocztowe. Gros gromadzonej przez 40 lat kolekcji to mapy i atlasy ukazujące ziemie polskie do roku 1815. Zgromadził właściwie wszystkie mapy Polski oprócz jednej – dzieła Gerharda de Jode z portretem Batorego. Obiekty do kolekcji Niewodniczański kupował przede wszystkim na Zachodzie w renomowanych domach aukcyjnych, jak też prywatnie. Od początku budowania kolekcji zakładał, że zgromadzi wszystkie możliwe dawne mapy przedstawiające ziemie Polski. Wśród poloników i map miał w swej kolekcji pozycje, których w Polsce nie było. Z dzieł ikonograficznych posiadał weduty warszawskie Bernarda Belotto Canałetto, plan Warszawy P.R. De Tirregaille'a z 1762 r., wedutę Krakowa Matthäusa Meriana, czy rękopiśmienny, napoleoński plan Gdańska z 1812 r. Niewodniczański zbierał także kartografię niemiecką. Zbiór ten liczył około 1000 map. W kolekcji znalazło się także 200 map Luksemburga, do którego należał Bitburg – miasto zamieszkania Niewodniczańskiego. Jednakże polonica traktował szczególnie. „Po emigracji z Kraju zacząłem traktować kolekcjonerstwo bardziej poważnie – „zawodowo“, co związane było niewątpliwie z faktem opuszczenia Ojczyzny, tęsknotą za nią, jak też i z dawnymi zainteresowaniami historią“ pisał w przedmowie do katalogu wystawy „Imago Poloniae. Dawna Rzeczpospolita na mapach, dokumentach i starodrukach w zbiorach Tomasza Niewodniczańskiego“.
Kupując obiekty przejmował nawet całe zbiory, jak kolekcję dawnych map Polski od Haliny Malinowskiej w Genewie, czy 360 pergaminów łańcuckich wywiezionych przez Alfreda hr. Potockiego pod koniec II wojny światowej. W Londynie zakupił ok. 400 dokumentów i listów radziwiłłowskich. Po śmierci Aleksandra Janty-Połczyńskiego kupił w 1976 r. w Nowym Jorku oprócz map także listy Mickiewicza do Odyńca. Od tego momentu Niewodniczański budował również kolekcję rękopisów. Posiadał dokumenty pergaminowe wszystkich królów Polski od czasów Kazimierza Wielkiego. W 1996 r. w Nowym Jorku nabył ok. 140 rękopisów i maszynopisów Juliana Tuwima, z lat 20-tych i 30-tych XX w. W 2000 r. ukazały się one drukiem. W kolekcji znalazło się również ok. 200 listów Jarosława Iwaszkiewicza do Artura Błeszyńskiego. W Portugalii Niewodniczański kupił ponad 200 listów Kazimierza Wierzyńskiego. Wśród zgromadzonych rękopisów znalazły się takie cymelia jak list carycy Katarzyny Wielkiej, w którym stolnikowi litewskiemu Stanisławowi Poniatowskiemu obiecuje wybór na króla Polski, ciekawe odręczne dokumenty Tadeusza Kościuszki, wiele listów Napoleona Bonaparte, czy list kpt. Charlesa de Gaulle'a z opisem jego udziału w Bitwie Warszawskiej 15.VIII 1920 r. Ponadto są w niej książki z dedykacjami autorów i sławnych osób oraz ponad 1500 listów więźniów hitlerowskich obozów koncentracyjnych.
Cennym obiektem kolekcji Niewodniczańskiego jest „Album Moszyńskiego“ – notes z 99 stronicami zawierającymi 42 utwory własnoręcznie zapisane przez Adama Mickiewicza podczas pobytu na Krymie i w Odessie. W 1993 r. „Album Moszyńskiego“ został Tomaszowi Niewodniczańskiemu skradziony podczas pobytu w Polsce. Właściwym celem grabieży był samochód, w którego bagażniku znajdował się bezcenny notes. Pertraktacje z gangsterami trwały trzy lata i zakończyły się odkupieniem albumu.
Dla zbiorów Tomasz Niewodniczański w ogrodzie domu w Bitburgu wybudował pracownię z podziemnym bunkrem. Stworzył idealne warunki dla kolekcji, uruchamiając także przylegającą do magazynu pracownię konserwacji papieru. Zatrudnił kustoszy: najpierw dr. Petera h. Meurera, a przez ostatnich 10 lat swego życia dr. Kazimierza Kozicę. Dzięki ich pracy kolekcja weszła w obieg naukowy. Publikował katalogi i edycje źródłowe. Kolekcja dawnej kartografii stała się tematem dwóch tomów serii „Cartographica Rarrissiia“ (Alphen aan den Rijn, 1992 r. i 1995 r.) .Odwiedzał wystawy i kongresy. Sponsorował badania naukowe oparte na obiektach z własnej kolekcji, sam będąc również autorem szeregu publikacji z zakresu historii kartografii. Największego projektu wydawniczego w powiązaniu z kolekcją Niewodniczański nie zdołał ukończyć. Przez ponad 20 lat we współpracy z renomowanymi naukowcami dokonywał kwerendy w około 300 bibliotekach i zbiorach na świecie celem opracowania pełnego katalogu drukowanych map Polski. Oprócz opisów i reprodukcji map katalog miał zawierać analizy historyczne, geograficzne i bibliofilskie. Ponadto – opierając się na analizie map – twórcy katalogu zamierzali wskazać domniemane i nie zachowane edycje.
Nabywając do kolekcji rękopisy literatury polskiej świadomie wprowadzał je do obiegu kultury. Mickiewiczana wydaje w dwutomowej edycji pod redakcją naukową Janusza Odworąża-Pieniążka i Marii Danilewicz-Zielińskiej: „Mickiewicziana w zbiorach w Bitburgu“, (t. I Warszawa, 1989 r, t. II Warszawa, 1993 r.) W końcu 1999 r. inicjuje wydanie „Julian Tuwim – Utwory nieznane“ oparte na zakupionych rękopisach. Tomasz Niewodniczański chętnie udostępnił zwiedzającym obiekty swej kolekcji. Pokazał je na 27 wystawach – w Holandii, Hiszpanii, Niemczech, Polsce, na Litwie. Największa ekspozycja to „Imago Poloniae“. Obejmowała 2272 eksponaty i została pokazana najpierw w latach 2002–2003 najpierw w Berlinie, a potem w Warszawie, Krakowie i Wrocławiu.
Niewodniczański dał się poznać jako darczyńca. Po każdej z wystaw miał zwyczaj obdarowywania jej organizatorów. W 1998 r. przekazał Uniwersytetowi Szczecińskiemu 100 historycznych map Pomorza z XVI-XIX w oraz około 200 widoków Szczecina i miast Pomorza. W 2002 r. przekazał 200 dawnych map i widoków Śląska Ossolineum we Wrocławiu.
Rozważając przyszłość swej kolekcji dr Niewodniczański w ostatnich latach życia zapowiedział, że polonikę podaruje muzeom w Polsce pod warunkiem, że Polska zwróci Bibliotece Pruskiej w Berlinie tzw. „Berlinkę“ – zbiór zawierający między innymi rękopisy Goethego i Mozarta, który znalazł się w Polsce w wyniku zawieruchy II wojny światowej. Uzupełnił propozycję o postulat utworzenia przez stronę niemiecką fundacji z kapitałem 300 – 400 milionów Euro, która kupowałaby dla polskich muzeów rozproszone w świecie i pojawiające się na aukcjach polonika. Propozycja Niewodniczańskiego odbiła się echem medialnym w Polsce i w Niemczech, jednakże nie została podjęta.
Na krótko przed śmiercią Tomasz Niewodniczański zmienił dyrektywy. Zgodnie z marzeniem przekazał polonika ze swej kolekcji w depozyt wieczysty Zamkowi Królewskiemu w Warszawie. Jest to około 2500 map, 40 polskich atlasów, ok. 150 widoków miast, dokumenty królewskie, 900 starodruków, ok. 4700 rękopisów historycznych, w tym literackich, książki z dedykacjami pisarzy. To lwia część zbiorów Tomasza Niewodniczańskiego. Reszta kolekcji pozostała w rodzinie Niewodniczańskich.
Za zasługi w udostępnianiu ważnych dzieł kultury polskiej Uniwersytet w Trewirze w 1991 r. przyznał Tomaszowi Niewodniczańskiemu tytuł doctora honoris causa. Wyższa Szkoła Politechniczna w Karlsruhe nadała mu w 1999 r. godność honorowego senatora. W 1993 r. został odznaczony Federalnym Krzyżem Zasługi na wstędze. W 1998 r. uhonorowano Tomasza Niewodniczańskiego Komandorią Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej. W 2002 r. otrzymał Krzyż Zasługi Pierwszej Klasy Republiki Federalnej Niemiec. W 2004 r. został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Zasługi Republiki Litwy. W 2009 r. otrzymał Krzyż Wielki Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polski. Również w 2009 r. wraz z żoną Marie-Luisę został odznaczony Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis“.
Tomasz Niewodniczański zmarł 03.01.2010 r. Spoczął na cmentarzu w Bitburgu. Jego nagrobek zgodnie z życzeniem zdobi napis: „Zbieracz, fizyk, przedsiębiorca“.
Joanna de Vincenz, maj 2018 r.
Literatura:
Ausstellungskatalog „Ich bin gesund und fühle mich wohl“: Briefe polnischer Häftlinge aus den deutschen Konzentrationslagern; [Katalog zur Ausstellung aus der Sammlung Thomas Niewodniczański ; Ausstellung des Geschichtsvereins Prümer Land e.V. in der Kundenhalle der Kreissparkasse Bitburg-Prüm in Prüm] / Hrsg. Thomas Niewodniczański [Übers. Marie-Luise Niewodniczańska], Prüm 2009.
Brückenschlag – Polnische Geschichte in Karten und Dokumenten: vom 18. April bis 8. Juni 2002. Staatsbibliothek zu Berlin Preussischer Kulturbesitz / Ausstellung des deutsch-polnischen Sammlers Tomasz Niewodniczański, 2002.
Danzig, alte Stadtansichten, Landkarten, Dokumente. Auswahl aus der Sammlung.
Tomasz Niewodniczański. Ausstellung Deutsches Polen-Institut Darmstadt, Haus Deiters, 13. Oktober – 17. November 2000 / Hrsg. Deutsches Polen-Institut Darmstadt. Ausstellung und Katalog Kriemhild Kern und Matthias Kneip.
Imago Germaniae: Das Deutschlandbild der Kartenmacher in fünf Jahrhunderten, aus der Kartenabteilung der Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz und der Collection Niewodniczański, Bitburg. Katalog der Ausstellung in der Staatsbibliothek zu Berlin, 23. September bis 9. November 1996 / Ausstellung und Katalog: Lothar Zögner. Mit einer Einführung von Joachim Neumann.
Mickiewicziana w zbiorach Tomasza Niewodniczańskiego w Bitburgu“, Deutsches Polen-Institut Darmstadt, t. I Warszawa, 1989 r, t. II Warszawa, 1993 r.
Polen: kurze Geschichte einer langen Geschichte; mit Illustrationen aus der Sammlung Tomasz Niewodniczański; im Hessischen Landesmuseum Darmstadt, 30. April – 18. Juli 2004 / Ausstellung „Imago Poloniae“ / Hrsg. Dieter Bingen, Peter Oliver Loew, Deutsches Polen-Institut, Darmstadt 2004.
Doktor Niwo. Z Tomaszem Niewodniczańskim rozmawia Włodzimierz Kalicki. Gazeta Wyborcza, 23.07.2007.
Kobos, Andrzej Michał: Polska Akademia Umiejętności, Tom XI, 2012, str. 149–192.
Skibinska, Joanna: Zu Besuch beim Sammler Tomasz Niewodniczański. Porträt. Z wizytą u kolekcjonera Tomasza Niewodniczańskiego. Portret. W: Dialog. Deutsch-Polnisches Magazin Nr. 72–73 (2005/2006), str. 107–115.
