Z „gruby“ prosto do ligi zawodowej: Polacy i Mazurzy w piłce nożnej Zagłębia Ruhry
„Ruhrpolen“: Polacy z Zagłębia Ruhry
Migracja zarobkowa z polskojęzycznych prowincji Trzeciej Rzeszy sprzed I wojny światowej przyczyniła się do powstania w nadreńsko-westfalskim okręgu przemysłowym polskiej mniejszości liczącej około 300 do 400 tysięcy osób. Dochodziła do tego jeszcze połowa tej liczby migrantów z Prus Wschodnich, przede wszystkim z Mazur, przy czym głównym ośrodkiem ich imigracji było Gelsenkirchen. Poza tym często mylono ich z „Polakami“: wprawdzie Mazurzy posługiwali się staropolskim dialektem, jednak w przeciwieństwie do „Polaków“ byli ewangelikami tradycyjnie przyjaźnie nastawionymi do Prus, dlatego świadomie odizolowywali się od reszty polskojęzycznych imigrantów w Zagłębiu Ruhry. Mazurzy jednak mimo wszystko myleni byli przez współczesną im ludność większościową z „polskimi“ imigrantami i doświadczali takiej samej dyskryminacji. Ustalenie tego rozróżnienia oraz jasne zidentyfikowanie tych dwu różnych grup etnicznych jest często, również w pracach naukowych, niemożliwe.
W trosce o kulturę i język ojczysty Ruhrpolen, pracujący przeważnie w kopalniach nadreńsko-westfalskiego zagłębia, szybko zaczęli organizować własne społeczeństwa cywilne w oparciu o zróżnicowany system stowarzyszeniowy, który obejmował stowarzyszenia kobiece i młodzieżowe oraz towarzystwa gimnastyczne (znane pod nazwą „Sokół“) zrzeszające głównie męskich imigrantów polskiego pochodzenia działających w duchu polskiego nacjonalizmu.
Republika Weimarska: Czas rozkwitu piłki nożnej
Po I wojnie światowej, w wyniku odpływu imigrantów do nowo odbudowanego państwa polskiego oraz ich dalszej emigracji do Francji, Belgii i Holandii, polska mniejszość narodowa w Zagłębiu Ruhry zmalała do około 150 tysięcy osób, czyli do poniżej 40% jej pierwotnego stanu. I o ile do 1914 roku mniejszość ta wykazywała tendencje separatystyczne i polskie tendencje narodowe, posiadając przy tym dobrze prosperujący system stowarzyszeniowy, to dla tych, którzy tu pozostali, asymilacja stanowiła racjonalny wybór na przyszłość, a kariera piłkarska pozwalała wyjść z „gruby“ lub wyzwolić się z ciężkiej i zagrażającej zdrowiu pracy fizycznej. Była to niewątpliwie bardzo atrakcyjna opcja.
W przeciwieństwie do długo utrzymującej się w społeczeństwie romantycznej legendy, piłka nożna w początkowej fazie rozwoju w Niemczech nie była sportem robotniczym, lecz dziedziną, w której dominowali pracownicy umysłowi i przedstawiciele zawodów mieszczańskich. W Zagłębiu Ruhry sytuacja zmieniła się po I wojnie światowej: W okresie wojennym piłka nożna, jako sport wojskowy, cieszyła się popularnością wśród żołnierzy, którzy również po demobilizacji pozostali jej wierni. I właśnie w tym czasie, multietniczny i proletariacki wymiar futbolu zyskał w społeczności imigracyjnej Zagłębia na znaczeniu. Drużyny, których członkami byli głównie przedstawiciele i zwolennicy klasy proletariatu, powstawały w bezpośrednim sąsiedztwie największych kopalń. I tak, klub piłkarski Westfalia Schalke (później FC Schalke 04) dzięki bliskiemu sąsiedztwu kopalni „Consolidation“, personalnie i materialnie ściśle z nią związany, stał się prototypem klubu Zagłębia Ruhry odzwierciedlającym socjalną rzeczywistość społeczności imigrantów. Inne kluby, zaliczane do klasycznych klubów Zagłębia Ruhry, takie jak Spielvereinigung Herten czy Hamborn 07, jako kluby kopalnianych kolonii przeżywały teraz okres wzlotu. Polskie czy mazurskie nazwiska, które w tym czasie nie dają się już wiarygodnie odróżnić od siebie, były w klubach Zagłębia powszechne.
W sezonie 1937/38 aż 15 klubów z Zagłębia Ruhry walczyło o tytuł mistrza Gauligi i każdy z nich wstawił do gry co najmniej jednego zawodnika o polsko brzmiącym nazwisku: Rodzinski, Pawlowski, Sobczak, Lukasiewicz, Tomaszik, Piontek … W całym sezonie wymieniono 68 piłkarzy o nazwiskach z tej kategorii. Poza piłkarzami znalazło się również wiele osób z polskimi nazwiskami, które w klubach Zagłębia pełniły przeróżne funkcje. Na przykład, od 1919 roku do tradycyjnego klubu Rot-Weiß Essen przystępowali liczni członkowie o polskich nazwiskach, czy to jako funkcyjni czy jako pracownicy klubu. Do 1939 roku osoby o polsko brzmiących nazwiskach stanowiły 10% członków Rot-Weiß Essen. Do tego dochodziły osoby, które zmieniły swoje nazwiska, co podkreślało silne tendencje do asymilacji wśród Ruhrpolen i ich przodków pozostałych w nadreńsko-westfalskim zagłębiu: od 1931 roku klub Rot-Weiß Essen zatrudniał dozorcę stadionu, Hermanna Greszicka, który w 1932 roku zmienił swoje nazwisko na Kress. Wśród piłkarzy zmienili swoje nazwiska Regelski na Reckmann, Czerwinski na Rothardt i von Zembrzyki na Zeidler … Członkowie o polskich nazwiskach znaleźli się także w socjalistycznych klubach sportu robotniczego w Zagłębiu Ruhry; osoby takie były na przykład przez cały czas w zarządzie klubu Arbeiter-Turn- und Sportverein Schonnebeck w Essen. W tym czasie, zwłaszcza w wysokiej klasy piłce nożnej w Zagłębiu, dominowali piłkarze, którzy mieli polskie biografie migracyjne. Ówczesna reprezentacja Niemiec miała także takich graczy w swoim tableau, a byli nimi: Szepan, Kuzorra, Gellesch, Urban, Kobierski, Zielinski i Rodzinski.
Modelowy przypadek Schalke: Zwierciadło historii migracji w Zagłębiu Ruhry
Spoglądając na historię FC Schalke 04, prototypu „klubu Polaczków i proletariuszy“ z Gelsenkirchen, w którym grali czterej pierwsi z wyżej wymienionych członków drużyny narodowej, widać wyraźnie kompleksowość i złożoność społeczności imigracyjnej, która w międzyczasie rozwinęła się w Zagłębiu Ruhry: w latach 1934-1942 klub Schalke sześciokrotnie zdobył mistrzostwo Niemiec. Drużyna była naszpikowana graczami o polsko brzmiących nazwiskach, spośród których Ernst Kuzorra i Fritz Szepan byli najbardziej znanymi członkami niemieckiej reprezentacji. Gdy w 1934 roku drużyna Schalke zdobyła pierwszy tytuł mistrza Niemiec i przed kamerami pozowała z uniesionymi rękoma w hitlerowskim pozdrowieniu, polska prasa pogardliwie tytułowała to wydarzenie „Polacy niemieckimi mistrzami piłki nożnej“. W wyniku tego władze klubu śpiesznie dowodziły, iż piłkarze nie są żadnymi „emigrantami“, podkreślając, że już ich rodzice urodzili się w Niemczech. Tymczasem w przeważającej mierze pochodzili oni z południa Prus Wschodnich, więc jako tacy, nie należeli do grupy polskich imigrantów, lecz do kręgu ewangelickich i wiernych Prusom Mazurów. W latach 1920 do 1940 w zespole Schalke było 30 piłkarzy utożsamianych z Mazurami, z czego trzech urodziło się na Mazurach. W ten sposób mistrzostwo drużyny z Gelsenkirchen odzwierciedlało historię migracji w okręgu oraz tło społeczne głównego ośrodka mazurskich imigrantów Gelsenkirchen. W Trzeciej Rzeszy zawodnicy z polskimi i mazurskimi biografiami byli zatem gwarantami poziomu futbolu Zagłębia Ruhry, w szczególności klubu Schalke, choć także niemieckiej kadry narodowej. Naziści rozwiązali ten dylemat w ramach swoich antypolskich, rasistowskich i biologicznych „badań ludoznawczych“ w ten sposób, że ich przedstawiciele natrafiali w Zagłębiu Ruhry tylko na Mazurów, deklarując ich kulturę i mentalność jako „niemieckie“. Dostrzegali oni w tym oznaki działań zwanych „Umvolkung“ (przenarodowienie) lub zniemczania „małowartościowych“, obcych imigrantów. Mazurskie gwiazdy Schalke, Kuzorra i Szepan, uległy jednak rządowej propagandzie i wstąpiły w szeregi NSDAP (Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników). Szepan odniósł korzyści z „aryzacji“, przejmując żydowski dom towarowy Juliusa Rhodego przy rynku w dzielnicy Schalke.
Okres powojenny: Trzecie pokolenie
Po II wojnie światowej kryzys cywilizacyjny przypadający na lata 1933-1945 przyczynił się do wyparcia pamięci także w etnicznie heterogenicznej historii społeczeństwa Zagłębia, choć dzieci i wnuki „polskich“ i mazurskich imigrantów były w piłce nożnej nadal obecne. W latach 1945 do 1950 w drużynie Sportfreunde Katernberg w Essen grali tacy zawodnicy jak: Jerosch, Kosinski, Pisarski, Majewski, Mieloszyk, Radziejewski oraz Rynkowski. Z kolei, gdy w 1955 roku SV Sodingen zakwalifikował się do ostatniej rundy piłkarskich Mistrzostw Niemiec, połowa członków drużyny miała polsko lub mazursko brzmiące nazwiska: Sawitzki, Kropla, Lika, Nowak, Adamik, Dembski i Konopczinski. Historia trzeciego pokolenia imigrantów nadal była widoczna w piłce nożnej. Dziadek wymienionego już Hansa Tilkowskiego, gwiazdy klubu Borussia Dortmund, wyemigrował za pracą w górnictwie Zagłębia Ruhry z Prus Zachodnich, jego ojciec był też górnikiem. Bramkarz dorastał w kolonii górniczej przy kopalni „Kurl“. W przeciwieństwie do opinii publicznej, tragicznie i przedwcześnie zmarły Reinhard „Stan“ Libuda (1943-1996), gwiazda futbolu Zagłębia Ruhry grająca w Schalke, Borussii Dortmund i w kadrze narodowej, zdawał sobie sprawę z tego, co łączyło jego karierę i pochodzenie z życiem wielkiego reprezentanta Francji Raymonda Kopa(szewskiego) wywodzącego się ze środowiska polskich górników we Francji.
Historia ponadnarodowej działalności: Północna Francja
Historia Zagłębia Ruhry oraz zaangażowanie polskich imigrantów w piłkę nożną były kontynuowane lub przebiegały w podobny sposób w polskim środowisku skupionym wokół kopalń na północy Francji. Kiedy w 1948 roku, RC Lens potykał się z OSC Lille w finale Pucharu Francji, przegrał wprawdzie mecz 2:3, lecz dwukrotnie skutecznie przeciwstawił się przeciwnikowi, wyrównując stan meczu. Obie bramki dla Lens strzelił „Stanis“ Stefan Dembicki. Jednak ten niezwykle popularny napastnik o polsko brzmiącym nazwisku nie urodził się ani w Polsce ani we Francji. Dembicki urodził się w 1913 roku w Dortmundzie-Marten, w niemieckim okręgu węglowym. Był on synem pierwszego pokolenia polskojęzycznych imigrantów w Zagłębiu Ruhry. Po I wojnie światowej Dembicki wraz z rodziną przeniósł się do Francji, gdzie już w wieku 13 lat zatrudnił się w jednej z północno francuskich kopalń, po czym pracował w kopalni w Lens aż do przejścia w 1968 roku na emeryturę. Na starość prowadził bar tytoniowy - miejsce przedsprzedaży biletów spotkań fanklubu Racing, któremu nadano nazwę od barw klubu „Sang-et-or“, co budzi reminiscencje do sklepu tytoniowego gwiazdy Schalke, Ernsta Kuzorry, później przejętego przez „Stana“ Libudę.
Piłkarki z mazurskimi lub polskimi korzeniami
Niedługo po zakończeniu II wojny światowej, bo już w latach 50., mimo zakazu Niemieckiego Związku Piłki Nożnej (Deutscher Fußball-Bund – DFB), także w Zagłębiu Ruhry powstawały żeńskie drużyny piłki nożnej stanowiące podstawę nieoficjalnej kadry narodowej. Dwiema ważnymi pionierkami w walce o równoprawny dostęp kobiet do piłki nożnej i przeciw trwającej do lat 70. XX w. dyskryminacji przez DFB były: Brunhilde Zawatzky z Fortuny Dortmund oraz Lore Karlowski z Kickers Essen, obie pochodzące z rodzin migracyjnych. Ojciec Lore Karlowskiej miał mazurskie korzenie i pracował jako górnik w kopalni „Nordstern“. Lore w wieku szesnastu lat wpisała się na karty historii futbolu, kiedy to w pierwszym meczu nieoficjalnej niemieckiej reprezentacji z Holandią, który odbył się 23 września 1956 roku na stadionie im. Mathiasa Stinnesa, na oczach 18 tysięcy widzów wbiegła na boisko przy stanie meczu 2:1.
Czas zawodowców: Przesiedleńcy i „legioniści“
Od sezonu 1963/64, po wprowadzeniu w niemieckim futbolu zawodowej Bundesligi, niemiecki rynek piłkarski stał się atrakcyjny również dla polskich zawodników. Pierwszym Polakiem grającym w niemieckim klubie w Zagłębiu Ruhry był Waldemar Piotr Słomiany, który od 1967 do 1970 roku grał w Schalke. Przybył on tu z Górnika Zabrze - klubu, który w swojej nazwie dumnie nosi górniczy rodowód górnośląskiego okręgu przemysłowego. Po upadku żelaznej kurtyny na przełomie lat 1989-1990 kontakty między niemieckim i polskim futbolem zacieśniały się, natomiast ich ścisłe związki zapisały się w publicznej świadomości najpóźniej podczas Mistrzostw Europy 2012 w Polsce i na Ukrainie: w klubie mistrza Niemiec w latach 2011 i 2012, Borussii Dortmund, zasadniczą rolę odegrali trzej polscy piłkarze - Łukasz Piszczek, Jakub Błaszczykowski i Robert Lewandowski. Przyjęta w Polsce życzliwa nazwa klubu „Polonia Dortmund“ nawiązuje do wyżej opisanych wspaniałych czasów klubu Zagłębia Ruhry Schalke 04, w którym grało wówczas wielu wywodzących się z górniczego środowiska piłkarzy o polskich i mazurskich nazwiskach. Wiosną 2014 roku, na kontrakcie w trzech niemieckich ligach zawodowych piłki nożnej, było 23 polskich piłkarzy. Ponadto, piłkarze z polskich rodzin przesiedleńczych, jak Miroslav Klose i Lukas Podolski, obaj urodzeni w Polsce, byli wśród najlepszych graczy niemieckiej kadry narodowej udanych Mistrzostw Świata 2014 w Brazylii.
Gra toczy się dalej. Nie tylko ze względu na obecnie dwa miliony Niemców o polskim rodowodzie należy mieć nadzieję, że piłka nożna przyczyni się do zbudowania kolejnego dobrosąsiedzkiego mostu pomiędzy Niemcami i Polską.
Diethelm Blecking, sierpień 2019 r.
Literatura przedmiotu:
Diethelm Blecking: Von Willimowski zu Lewandowski, Die Rolle polnischer Spieler im deutschen Elitefußball, w: Dossier, Bundesliga Spielfeld der Gesellschaft, Bundesanstalt für politische Bildung 2014. Dostęp w Internecie: http://www.bpb.de/gesellschaft/medien-und-sport/bundesliga/192009/polnische-spieler-im-deutschen-elitefussball
Diethelm Blecking: Die Nummer 10 mit Migrationshintergrund, Fußball und Zuwanderung im Ruhrgebiet, w: Aus Politik und Zeitgeschichte, 1-3/2019, s. 24–29. Dostęp w Internecie: http://www.bpb.de/apuz/283266/fussball-und-zuwanderung-im-ruhrgebiet
Daniel Huhn, Stefan Metzger: Eingewandert, ausgewandert und weitergespielt, w: Dietmar Osses (red.): Von Kuzorra bis Özil. Die Geschichte von Fußball und Migration im Ruhrgebiet, Essen 2015, s. 49–57.
Britta Lenz: Vereint im Verein? Städtische Freizeitkultur und die Integration von polnischen und masurischen Zuwanderern im Ruhrgebiet zwischen 1900 und 1939, w: Archiv für Sozialgeschichte 2006, s. 183–203.
Britta Lenz: „Gebürtige Polen“ und „deutsche Jungen“, Polnischsprachige Zuwanderer im Ruhrgebietsfußball im Spiegel von deutscher und polnischer Presse der Zwischenkriegszeit, w: Diethelm Blecking i inni (red.): Vom Konflikt zur Konkurrenz: Deutsch-polnisch-ukrainische Fußballgeschichte, Göttingen 2014, s. 100–113.
Vanja Mandic: Lore Barnhusen, geborene Karlowski, Nationalspielerin trotz Verbots, w: Dietmar Osses (red.): Von Kuzorra bis Özil. Die Geschichte von Fußball und Migration im Ruhrgebiet, Essen 2015, s. 154–155.
