Witold Szalonek (1927–2001)

Prof. Witold Szalonek był bez wątpienia jednym z najbardziej oryginalnych polskich kompozytorów XX wieku, wywoływał poruszenie swoimi utworami i pracami  muzyczno-teoretycznymi. Przez prawie 20 lat miał wpływ na młodych kompozytorów uczących się w Hochschule der Künste (Akademia Sztuk Pięknych do roku 2001, później zmiana nazwy na Universität der Künste) w Berlinie.

Gdy Witold Szalonek w 1973 roku obejmował profesurę w berlińskiej Akademii Sztuk Pięknych, był już znanym na całym świecie polskim kompozytorem. Berlińska uczelnia odznaczała się międzynarodowym prestiżem. Fakt, że właśnie w tej szkole uczyli się najwięksi polscy muzycy i kompozytorzy, tacy jak Mieczysław Karłowicz (1876–1909), Ludomir Różycki (1883–1953) i Stanisław Moniuszko (1819–1872), staranie się o profesurę właśnie na tej placówce było dla Szalonka dodatkową zachętą. Polak przeforsował swoją kandydaturę z pośród 40 innych konkurentów, co było potwierdzeniem jego niezwykłych kwalifikacji jako kompozytor i podkreśleniem niezwykłych umiejętności pedagogicznych. Tu w Berlinie przeżył nie tylko swój najintensywniejszy okres twórczy, realizował się w nauczaniu, ale także energicznie promował polskich kompozytorów. Także tych, którzy w owych czasach żyli i tworzyli na Zachodzie: Roman Palester, Andrzej Panufnik czy Antoni Szałowski. W 1982 roku Witold Szalonek został współzałożycielem Towarzystwa im. Szymanowskiego w Berlinie, którego celem była popularyzacja polskich kompozytorów historii współczesnej i tych jeszcze obecnych.

Miłośnicy muzyki do dziś łączą z Witoldem Szalonkiem przede wszystkim jego sonoryzm. Jak sam to określał – poszukiwanie muzycznej duszy instrumentów. Muzykologia opisuje sonoryzm nieco chłodniej niż Szalonek jako styl, w którym elementem wyróżnionym i formotwórczym jest samo brzmienie i szmer. W Polsce kierunek ten był szczególnie silnie obecny w latach 60-tych i 70-tych. Także inni polscy kompozytorzy, tacy jak Witold Lutosławski (1913–1994), Henryk Górecki (1933–2010) lub Krzysztof Penderecki (ur. 1933) tworzyli pod wpływem sonoryzmu. Jednak żaden z nich nie był w tym tak konsekwentny jak Szalonek. Dla niego nie tylko sam dźwięk był ważny, ale przede wszystkim uwolnienie tego dźwięku od wszystkich znanych systemów muzycznych. Szalonek odnalazł sonoryzm w muzyce starych polskich kompozytorów. Dla niego nowoczesne brzmienie fortepianu, najbardziej typowego instrumentu europejskiej kultury, wzięło swój początek w uniwersalnej twórczości Fryderyka Chopina (1810–1849). Szalonek twierdził, że słynny polski kompozytor uwolnił dźwięk duszy fortepianu.

Ponadto, Polak jest odkrywcą „dźwięków kombinowanych”, czyli polifonii specyficznych dźwięków instrumentów dętych drewnianych. „Dźwięki kombinowane” pojawiają się u Szalonka po pierwsze przez specyficzną technikę grania na instrumencie dętym, po drugie poprzez połączenie zaworów, dźwigni i otworów instrumentu, a po trzecie, przez wzajemne oddziaływanie tych dwóch technik. Wielką zasługą teoretycznej i praktycznej  twórczości Witolda Szalonka jest odpowiednie oznaczenie i opisanie jego techniki komponowania.

Witold Szalonek pracował na wyższej szkole w Berlinie do swojej emerytury w 1992 roku. Potem zajmował się głównie kompozytorstwem. Szalonek umarł 12 października 2001 roku w Berlinie. Tak jak sobie tego życzył, jego urna spoczęła w grobie rodzinnym przy ciałach rodziców na cmentarzu w Łagiewnikach Śląskich (obecnie część miasta Bytom).

Adam Gusowski, luty 2016 r.