Józef Feliks Gawlina (1892–1964). Legendarny polski duszpasterz i biskup w Niemczech

Dzieciństwo i młodość
 

Józef Feliks Gawlina urodził się 18 listopada 1892 r. w Strzybniku (Silberkopf), 6 km od Raciborza (Ratibor) na Śląsku Opolskim. Jego rodzicami byli Franciszek i Joanna z domu Banaś. Uczęszczał do szkoły ludowej w Strzybniku, po jej ukończeniu przeniósł się do gimnazjum typu humanistycznego w Raciborzu. Początkowo chodził pieszo, później zamieszkał na stancji w Raciborzu, następnie przeniósł się do Rybnika. Tam w 1914 r. ukończył niemieckie Królewskie Pruskie Gimnazjum. Bezpośrednio po uzyskaniu świadectwa zapisał się na wydział teologiczny Uniwersytetu we Wrocławiu (Breslau) w semestrze letnim i zamieszkał w konwikcie. Studia dzieliły się na semestr letni i zimowy. Złożenie egzaminów i odbycie rocznego alumnatu upoważniały do ubiegania się o święcenia kapłańskie. W drugim semestrze studia zostały przerwane przez powołanie do wojska pruskiego, został wcielony do 11 pułku grenadierów, 3 kwietnia 1915 wyruszył na front francuski. W listopadzie został ranny i odkomenderowany do Wrocławia, służył w garnizonie i dalej studiował. We wrześniu 1917 został wysłany na front turecki, w 1918 dostał się pod Damaszkiem do niewoli, zwolniony w listopadzie 1919 r.

 

Gawlina jako ksiądz
 

Po powrocie z niewoli rozpoczął dalej studia w semestrze zimowym 1920 we Wrocławiu. Mając 28 lat został 19 czerwca 1921 wyświęcony przez biskupa wrocławskiego Adolfa Bertrama na księdza. Jako obywatel niemiecki skierowany został do pracy w parafii Dębieńko (Debenko) w części Śląska należącej do Niemiec, gdzie pracował przez rok. W kwietniu 1922 przeniesiony został do Tych (Tichau). Dnia 21 maja 1923 poprosił o przeniesienie go do nowopowstałej administracji Apostolskiej Śląska Polskiego w Katowicach. Administrator diecezji ks. August Hlond zamianował go 7 lipca 1924 sekretarzem generalnym Ligi Katolickiej na teren administracji apostolskiej na Śląsk po stronie polskiej. W dniach 2.-4. września 1924 r. zorganizował III Zjazd Śląski w Katowicach, uważany jako jego duży sukces osobisty. Na Zjeździe zrodziła się idea przyszłej Katolickiej Agencji Prasowej i założenia katolickiego dziennika. Dnia 25 września ks. Hlond oddał w ręce ks. Gawliny redakcję „Gościa Niedzielnego”, tygodnika Administracji Apostolskiej, a potem diecezji katowickiej, po ks. Teodorze Kubinie. W 1926 r. August Hlond został biskupem gnieźnieńskim i poznańskim oraz prymasem polski, a w czerwcu 1927 r. zamianowany kardynałem. Jako prymas Polski zlecił Gawlinie zorganizowanie w Warszawie katolickiej Agencji Prasowej (1927–1929). Podczas pobytu w Warszawie Gawlina uzyskał dyplom magisterski z teologii moralnej(1928), a później doktorat. W marcu 1929 powrócił do Katowic i został mianowany przez biskupa Arkadiusza Lisieckiego radcą i notariuszem kurialnym oraz kierownikiem Akcji Katolickiej diecezji katowickiej (utworzonej przez Piusa XI 28.10.1925 r.). 21 lipca 1931 r. objął probostwo parafii św. Barbary w Królewskiej Hucie (Königshütte, od 1934 r. jako Chorzów), założył biuro „Caritasu”, ochronkę dla dzieci, kuchnię ludową dla biednych i zainicjował wydawanie tygodnika „Wiadomości Parafialne”. W latach 1925 i 1931 przewodniczył pielgrzymkom diecezjalnym do Włoch. Z racji nawału pracy zrezygnował z funkcji dyrektora Akcji Katolickiej i kanonika kapituły Katedralnej w Katowicach; parafia w Chorzowie liczyła 30 tysięcy wiernych. 

 

Biskup Polowy
 

W lutym 1933 r. marszałek Józef Piłsudski zaproponował ks. Gawlinie objęcie funkcji biskupa polowego Wojska Polskiego. Piłsudski zastrzegł sobie określanie zadań biskupa polowego, sprawy technicznie i organizacyjne miał Gawlina omawiać z gen. Adamem Korwin-Sokołowskim. Ze wstępną datą od 1 stycznia 1933 r. został mianowany biskupem polowym, a święcenia biskupie przyjął ks. Józef Gawlina w swojej parafii w Chorzowie dnia 19 marca 1933 r., w dzień imienin nominata. Święceń udzielił kardynał August Hlond, a współkonsekratorami byli biskup katowicki Stanisław Adamski i biskup łódzki Wincenty Tymieniecki[1]. Nowo mianowany biskup otrzymał honorowe obywatelstwo Królewskiej Huty. W swój herb biskup przeniósł elementy związane z Chorzowem: brama – symbol św. Barbary, patronki górników i artylerzystów – oraz hasło „Turris fortissima – nomen Domini” („Najmocniejszą wieżą – to imię Pańskie”). 

9 kwietnia nastąpił ingres biskupa-nominata do katedry polowej w Warszawie. Zachował struktury kurii biskupiej, podlegało mu wówczas 128 kapelanów wojskowych. Jeździł po najodleglejszych poligonach i koszarach, chętnie odwiedzał żołnierzy, z nimi się spotykał, rozmawiał, pytał i pocieszał. W kontaktach był bezpośredni, w miarę możliwości wstawiał się za żołnierzami, czym nieraz naraził się dowódcom[2]. Dał się wkrótce poznać jako doskonały konferencjonista, dobry kaznodzieja i propagator kultury katolickiej. Jego talent podbił serca ludzkie na pogrzebie marszałka Piłsudskiego w maju 1935 r. Założył nowe ośrodki duszpasterstwa wojskowego, kościoły garnizonowe i szkolne. Poświęcał dużo czasu na pracę i spotkania z młodzieżą, zgrupowaną w Hufcach Pracy. Na krótko przed II wojną światową został mianowany arcybiskupem metropolitą warszawskim.

 

[1] Józef. Bańka, Arcybiskup Józef Gawlina III, DPZG nr/1970, s. 303-315.

[2] Jerzy Myszor, Arcybiskup Józef Gawlina – Wspomnienia, Katowice 2004, s. 125 ff.

Okres II wojny światowej
 

II wojna światowa zastała Gawlinę w Warszawie, 4 września 1939 r. ewakuowano Kurię Polową, a w nocy z 6 na 7 września opuścił stolicę na polecenie marszałka Wojsk Polskich Edwarda Smigłego-Rydza. Dotarł do Łucka, gdzie został ranny, a później dnia 18 września do granicy polsko-rumuńskiej. Z Bukaresztu udał się przez Węgry do Rzymu. Otrzymał audiencję u papieża Piusa XII, który przedłużył mu jurysdykcję biskupa polowego. Wyjechał do Francji i od 18 października podjął obowiązki biskupa Polowego Wojsk Polskich (Polskich Sił Zbrojnych na uchodźstwie). 12 listopada 1939 został mianowany przez gen. Władysława Sikorskiego zastępcą przewodniczącego Polskiego Czerwonego Krzyża na czas wojny. Nie mogąc inaczej dotrzeć do wszystkich żołnierzy polskich, którzy wycofali się z kraju, nadawał dla nich Msze św. i kazania przez radio. Wydał „Modlitewnik Żołnierza Polskiego”. Był członkiem Rady Narodowej Rzeczypospolitej, Komisji Wojskowej i Komisji Prawno-Konstytucyjnej oraz Rady Naczelnej Światowego Związku Polaków we Francji. Po klęsce Francji wyjechał w październiku 1940 r. do Anglii. 

W styczniu 1942 r. opuścił Londyn i statkami, kilkoma samolotami i samochodami przez Ghanę, Nigerię i inne kraje afrykańskie przybył wraz z o. Marcinem Chrostowskim OP do Palestyny. Po dłuższym pobycie w Bagdadzie w Iranie z racji trudności z lotem do Moskwy, przybyli dnia 19 kwietniu do Baku, kilka dni później koleją do stolicy ZSSR. W maju dzięki pomocy o. Brauna, amerykańskiego asumpcjonisty (jedynego oficjalnego kapłana katolickiego w Moskwie) udał się dalej pociągiem do Kujbyszewa w Zachodniej Syberii. Ambasador RP Stanisław Kot okazał dużą pomoc informacyjną i organizacją w zdobywaniu polskich żołnierzy do wyjazdu, zgromadzeniu wywiezionych Polek i Polaków w głąb Rosji, a przede wszystkim polskich dzieci. Odwiedzał jednostki wojskowe, prowadził rozmowy z gen. Władysławem Andersem, z kapelanami i żołnierzami. Odwiedził Uzbekistan, Tadżykistan i Kazachstan. Po licznych pertraktacjach Józef Stalin zgodził się na wyjazd 70 tys. osób, w tym ponad 2 tysiące dzieci. Nastąpiła jednak trudna organizacja wyjazdu. Droga wiodła przez Iran, Irak do Palestyny. Cała wyprawa trwała ponad rok.

W lutym 1942 r. udał się do Ameryki Północnej. Na Florydzie składał wizyty delegatowi apostolskiemu Amleto Cicognani, ambasadorowi polskiemu Janowi Ciechanowskiemu. W Waszyngtonie przeprowadził rozmowę z prezydentem USA Franklinem D. Rooseveltem (24.2.1943 r.) a następnie z biskupami amerykańskimi i przedstawicielami polskich organizacji w Nowym Jorku, Detroit, Buffalo, Chicago, Filadelfii i innych z władzami NCWC (National Catholic Welfare Conference) i z Ligą Katolicką. Wszędzie poruszał sprawę polskich dzieci pozostałych w Rosji. Pod koniec kwietnia przybył do Kairu, odwiedził jednostki polskie w Iranie, następnie w Egipcie i poleciał do Anglii na pogrzeb gen. Sikorskiego. Później dołączył do 2 Korpusu i przeszedł wraz z żołnierzami szlak bojowy we Włoszech, m. in. w walce o Monte Cassino. W czerwcu 1944 r. dostał audiencję u papieża Piusa XII, odbył rozmowy z mons. Tardinim i mons. Montinim z Sekretariatu Stanu. W kwietniu 1945 przyleciał do północnych Niemiec, odwiedził obóz polskich kobiet deportowanych z Powstania Warszawskiego w Oberlangen i polskie jednostki wojskowe w Papenburgu i Walchum. Następnie odwiedził Brukselę, wszędzie zapewniając posługę duszpasterską przez ustanawianie kapelanów wojskowych. W czasie wojny założył dwa seminaria duchowne w Bejrucie (Liban) i Glasgow (Wielka Brytania). W 1947 założył Instytut Wydawniczy Hosianum w Rzymie.

 

Biskup dla Polaków w Niemczech
 

Dnia 4 czerwca 1945 r. otrzymał nominację od papieża Piusa XII na ordynariusza dla osób cywilnych Polaków w Niemczech i w Austrii, oprócz jurysdykcji dla wojskowych. Do księży więzionych w obozie koncentracyjnym w Dachau wystosował specjalne orędzie, dziękując im za świadectwo wiary i siłę ducha. 26 czerwca przybył do Monachium, przywożąc pierwszą pomoc materialną dla księży. Spotkał się z nimi w Dachau i we Freimannie, ustanowił wikariuszem generalnym ks. Franciszka Jedwabskiego, któremu zlecił stworzenie kurii biskupiej. Ponad 500 księży, byłych więźniów obozów Dachau i Mauthausen w Austrii, stanęło do pracy duszpasterskiej w czerwcu i lipcu 1945 r. w trzech z czterech stref okupacyjnych: amerykańskiej, brytyjskiej i francuskiej. Pierwszą siedzibą Kurii był obóz we Freimannie, od listopada Frankfurt nad Menem. Ks. Jedwabski został odwołany do Rzymu, nowym wikariuszem generalnym został ks. Edward Lubowiecki, kapłan diecezji krakowskiej, dotychczasowy duszpasterz w Linzu. 29 czerwca rozpoczął wizytację ośrodków dipisów w strefie amerykańskiej: Rebdorf, Weißenburg, Wildflecken, Coburg, Murnau i inne. Odbył kilka wizyt: z władzami amerykańskimi i brytyjskimi, biskupami niemieckimi oficerami łącznikowymi w obozach dipisów. Bp. Gawlina wydał dla księży agendę kurialną „Wiadomości Urzędowe” oraz 1 sierpnia 1945 „Instrukcję Duszpasterską”, jako wskazania prawno-administracyjne pracy księży (ukazywały się do 1949), jak prowadzenie ksiąg aktywności, archiwum, troski o groby, szkolnictwo i służenie rodakom w obozach. 25 sierpnia ogłosił strukturę duszpasterską swojej diecezji, zamianował 6 dziekanów okręgów. Prowadził rozmowy z dowódcami amerykańskimi i brytyjskimi na temat duszpasterstwa polskich dipisów w obozach oraz w Kompaniach Wartowniczych i Kompaniach Pracy. W 1945 odbył dwie wizyty w obozach, udzielając bierzmowania, często przeżywał przykre doświadczenia doznawane od oficerów okupacyjnych. Pierwsza wizytacja obejmowała strefę amerykańską (29.06.–27.08.1945 r.), druga strefę brytyjską (25.10.–22.12.1945 r.). Ks. Wikariusz Generalny prowadził regularną korespondencję z Ordynariuszem, uzgadniając z nim bieżące sprawy diecezji. Biskupa martwiło nastawienie władz okupacyjnych do Polaków zarówno tych, którzy przecierpieli obozy koncentracyjne, jak i dla robotników przymusowych, którzy zostali wywiezieni do prac w Rzeszy. Był prawdziwym patriotą i zachęcał przy każdej okazji Polaków do wierności swojej ojczyźnie, pomimo że sam nie mógł do niej wrócić z racji politycznych. 

 

Praca w Rzymie
 

W następnych latach Gawlina odbył kilka wyjazdów do Stanów Zjednoczonych, prowadził rozmowy i przekonywał do pomocy dipisom w Niemczech i motywując ustawicznie ich starania o emigrację do USA, Kanady i innych krajów. Zachęcał księży do wytrwania na swoich placówkach i zachowania niezależności wpływu na repatriację albo emigrację. Mieszkał w Rzymie przy polskim kościele Św. Stanisława B. i M. przy Botthege Oscure. W 1949 r. po śmierci kard. A. Hlonda papież Pius XII zamianował go Opiekunem Duchowym Polaków na uchodźstwie (Protektor Emigracji Polskiej). Bardzo dużo pisał, starał się utrzymywać kontakt z polskimi ośrodkami duszpasterskimi na całym świecie, placówkami duszpasterskimi, którym starał się zapewnić odpowiednią władzę jurysdykcyjną i uregulować działanie w lokalnym Kościołem. Również w 1949 r. rozpoczął wydawać regularne czasopismo „Duszpasterz Polski poza granicami” (DPZG), składające się z dwóch zeszytów: części informacyjnej i formacyjnej i drugiej jako materiały kaznodziejskie. W ramach przygotowania emigracji polskiej do Millenium Chrztu Polski, zainicjował edycję rocznika „Sacrum Poloniae Millenium”. Utrzymywał stałe kontakty z władzami watykańskimi. Z racji pogarszającego się stanu zdrowia, nie mógł już regularnie wizytować swojej diecezji w Niemczech, Wikariusz Generalny otrzymał prawa jurysdykcji i reprezentacji Ordynariusza wobec władz cywilnych i kościelnych. 

W dniu 29.11.1952 r. Gawlina został wyniesiony do godności arcybiskupa tytularnego Madito. W tym samym roku został członkiem Najwyższej Rady Emigracyjnej, a następnie członkiem Komitetu Wykonawczego tejże Rady. W 1954 papież powierzył mu funkcję Dyrektora Światowej Federacji Sodalicji Mariańskich. W ramach przygotowania do Soboru Watykańskiego II papież Jan XXIII mianował arcybiskupa Gawlinę na członka Komisji Przygotowawczej dla Spraw Biskupów i Zarządu Diecezjami. Temu zadaniu poświęcił dwa lata intensywnej pracy, która zabrała mu resztę sił i zdrowia. Wielkim wsparciem w tej pracy była bardzo dobra znajomość kilku języków, jak i sytuacji Kościoła na poszczególnych kontynentach.

 

Smierć i pogrzeb
 

Józef Feliks Gawlina zmarł na serce w nocy z 21/22 września 1964 r. w swoim mieszkaniu w Rzymie. Pochowany został najpierw na cmentarzu Campo Verano w mieście, w grobowcu sióstr felicjanek. W diecezji katowickiej poświęcono zmarłemu 28. września 1964 r. Mszę Św. w katedrze, odprawioną przez biskupa Józefa Kurpasa. Drugi pogrzeb odbył się 8 kwietnia 1965 na Polskim Cmentarzu Wojennym na Monte Cassino. „Przeszedł przez ten świat jak żołnierz i padł na posterunku jak żołnierz. Verus Miles Christi – Prawdziwy rycerz Chrystusa” – napisał o nim w pośmiertnym nekrologu biskup Władysław Rubin.

 

Stanisław Budyn, wrzesień 2023 r.

 

 

Materiały źródłowe:
 

Jerzy Myszor, Arcybiskup Józef Gawlina – Wspomnienia, Katowice 2004.

Zygmunt Kotowski, Biskup Polowy ks. Józef Gawlina, Bagdad-Londyn, Londyn 1964.

Władysław Rubin, Niestrudzony Sługa Kościoła, Duszpasterz Polski poza granicami (DPZG), Rzym 1965, nr 1, s. 10–16.

Józef Warszawski, Ś. p. Arcybiskup Józef F. Gawlina, DPZG, Rzym 1965, nr 1, s. 17–21.

Stanisław Piekut, Biskup Polowy Józef Gawlina, DPZG, 1965, nr 1, s. 22–25.

Józef Bańka, Arcybiskup Józef Gawlina, DPZG, 1970, nr 3., str. 210–226 i nr 4, s. 302–315.

Stanisław Budyn, Ordynariat dla Polaków, w: Wczoraj i dziś duszpasterstwa polskojęzycznego w Niemczech, Hannover 2016, s., 25-43 i Początki Duszpasterstwa polskojęzycznego, s. 105–125.

 

W Aneksach tego wydania liczne kopie: 

Aneks 2: Nominacja biskupa Józefa Gawliny na Ordynariusza Polaków w Niemczech, tekst łaciński i polskie tłumaczenie, s. 183-186

Aneks 3: Orędzie do kapłanów polskich uwolnionych z koncentracyjnego obozu śmierci w Dachau w Niemczech, s.186-188

Aneks 5: Instrukcja duszpasterska kurii biskupiej we Freimannie dla księży rozpoczynających pracę wśród Polaków w Niemczech i w Austrii, czerwiec 1945, s. 192-193

Aneks 6: I wydanie „Wiadomości Urzędowe Biskupa Ordynariusza dla Polaków w Niemczech, rok 1, nr 1, Freimann, Monachium - 1.VIII 1945

Aneksy 16-17: zdjęcia, m.in. odwiedziny bpa Gawliny w Niemczech 

 

Film Wojciecha Wojnicza na Youtube:

https://www.youtube.com/watch?v=b7j4a3f363s&t=72s