Louis Lewandowski (1821–1894)

Louis (Lazarus) Lewandowski urodził się 3 kwietnia 1821 roku we Wrześni (Wreschen), małym miasteczku w Prowincji Poznańskiej. Pomimo, że wraz z drugim rozbiorem Polski (1793) Poznań został anektowany do Prus, to życie miejscowej ludności żydowskiej nadal naznaczone było wpływem polsko-żydowskiej tradycji. Lewandowski dorastał w ubogiej rodzinie. Zarobki jego ojca, sługi synagogalnego i pomocnika kantora we Wrześni, ledwie starczały na wyżywienie licznej rodziny. Lewandowski otrzymał tradycyjną żydowską edukację, obejmującą przede wszystkim naukę prawa żydowskiego oraz studium Talmudu, a ponieważ pomagał pełniącemu rolę pomocnika kantora ojcu w służbie synagogalnej, to był bardzo dobrze obyty z żydowskim śpiewem liturgicznym.

Po śmierci matki, Lewandowski w wieku dwunastu lat – podobnie jak wielu jego wschodnioeuropejskich rówieśników – opuścił rodzinę i przeniósł się do Berlina, by na własną rękę zarabiać na swoje utrzymanie. Wkrótce znalazł pracę w berlińskiej Gminie Żydowskiej. Ascher Lion, kantor Gminy, zatrudnił go w chórze Synagogi przy ulicy Heidereutergasse jako tzw. „singerla”. W tym czasie, śpiewom kantora podczas żydowskich nabożeństw towarzyszyło dwóch asystentów (meszorów): jeden – właśnie „singerl” – śpiewający wysokim sopranem, drugi basem. Gmina umożliwiła Lewandowskiemu pobyt w gimnazjum i zapewniała mu utrzymanie. Inaczej niż w jego rodzinnej Wrześni, w której społeczność żydowska wiodła żywot w dużej mierze odizolowany od chrześcijańskiego otoczenia, berlińscy Żydzi mieli dostęp do kręgu elit kulturalnych stolicy – w żydowskich salonach i domach bywali przedstawiciele pruskich elit intelektualnych. Również Lewandowski niespodziewanie uzyskał możliwość przebywania w tym dla niego zupełnie nowym świecie kultury. Jego nauczyciel, słynny hebraista Salomon Plessner, zapoznał go z Alexandrem Mendelssohnem, wnukiem Mosesa Mendelssohna, wielkiego przedstawiciela żydowskiego ruchu oświeceniowego, tak zwanej haskali, i kuzynem Felixa Mendelssohna Bartholdy'ego. W domu Mendelssohna gościli znani berlińscy muzycy, odbywały się liczne koncerty i rozmowy, które młodemu Lewandowskiemu dawały okazję do istotnego poszerzenia swoich dotychczasowych horyzontów. Alexander Mendelssohn, angażujący się towarzysko i społecznie bankowiec, szybko rozpoznał niezwykły talent muzyczny Lewandowskiego i opłacał mu solidne lekcje gry na fortepianie oraz na skrzypcach.

Niestety, w reakcyjnych Prusach Żyd Lewandowski nie mógł myśleć o przyjęciu na renomowaną Akademię Sztuk (Akademie der Künste), dlatego też przez następne dwa lata jego kształcenia ograniczało się do studiowania teorii muzyki: uczęszczał więc na wykłady na Uniwersytecie Berlińskim poświęcone formom muzycznym i harmonii a także kontrapunktowi, które prowadził Adolf Bernhard Marx[1]. Ostatecznie to dzięki protekcji Alexandra Mendelssohna Lewandowski otrzymał możliwość przystąpienia do egzaminu wstępnego na Akademię. Jakość jego prób kompozytorskich była tak przekonująca, że mimo wszelkich oporów, został pierwszym Żydem zapisanym na Akademii Sztuk. Początki studiów Lewandowskiego na Akademii były bardzo obiecujące. Studiował u wybitnych uczonych, np. takich jak Karl Friedrich Rungenhagen, najbardziej wpływowej postaci w ówczesnym życiu muzycznym Berlina.[2] Wszystko wskazywało na to, że stała przed nim świetlana kariera kompozytora muzyki świeckiej nawiązującej do klasycznej europejskiej tradycji.

 

Jednak błyskawiczna kariera Lewandowskiego została zduszona w zarodku: Ciężka choroba nerwowa dotknęła go jeszcze przed końcem studiów, uniemożliwiając mu ich zakończenie i wpędzając go w głęboki kryzys. Przez cztery lata był zdany na opiekę siostry i nie był w stanie podjąć się jakiejkolwiek pracy. Ta sytuacja wręcz bez wyjścia sprawiła, że Lewandowski był zmuszony wrócić do swego dawnego ja, sięgnąć do swych korzeni i do żydowskiej tradycji muzycznej oraz udać się w podróż po odkrycie siebie na niwie artystycznej. To właśnie wtedy dojrzało w nim pragnienie połączenia dwóch kultur muzycznych – tradycyjnej polsko-żydowskiej muzyki synagogalnej i klasycznej europejskiej kultury muzycznej – w jedną syntezę. Jednak kantor berlińskiej Gminy Żydowskiej, Ascher Lion, był stanowczo przeciwny wszelkim nowościom muzycznym. Oprawę muzyczną swoich nabożeństw ustalał na podstawie tradycyjnych zasad ustalonych w XVIII w., według których w Synagodze nie były dopuszczone żadne instrumenty a jedynym elementem oprawy muzycznej był śpiew liturgiczny (chazanut) przewodnika religijnego. Jego śpiewy były jedynie parafrazowane basem i dyszkantem w sposób kontrapunktowy lub melizmatyczny. Śpiewy liturgiczne były przekazywane ustnie z pokolenia na pokolenie, dlatego nie istnieją ich żadne zapisy nutowe.

A jednak, idee oświeceniowe propagowane przez Mosesa Mendelssohna spotkały się z uznaniem również społeczności berlińskiej Gminy Żydowskiej. Reformatorzy uznawali asymilację Żydów za konieczną konsekwencję ich emancypacji. Postulaty reform dotyczyły także organizacji nabożeństw, na przykład głoszenia kazań w języku narodowym oraz zbliżenia oprawy muzycznej liturgii do klasycznej europejskiej tradycji muzycznej. Postulaty te zyskały jeszcze bardziej na popularności, gdy w roku 1838 królewiecki kantor Hirsch Weintraub (1811–1881)[3] wraz z kilkoma śpiewakami dał koncert w berlińskiej Gminie Żydowskiej, prezentując, poza tradycyjnymi żydowskimi pieśniami liturgicznymi, także utwory sławnego wiedeńskiego kantora Salomona Sulzera (1804–1890) oraz aranżacje wokalne kwartetów smyczkowych Haydna i Mozarta. I tak, od tego przyjętego z dużym entuzjazmem koncertu, wielu członków Gminy domagało się, by utworów Sulzera, które w owych czasach były symbolem nowoczesności w żydowskiej muzyce liturgicznej, można było słuchać również podczas nabożeństw. Jednak, gdy w roku 1840 rękopisy Sulzera trafiły do Berlina, okazało się, że kantor Lion nie potrafił nauczyć swoich śpiewaków tych utworów, ponieważ znając tylko klucz wiolinowy nie umiał odczytać ich zapisu nutowego, w innym kluczu dla każdego z czterech głosów. Lionowi przypomniał się jego były, w tym czasie już wyśmienicie wykształcony muzycznie „singerl” Lewandowski, który z kolei bardzo chętnie zajął się transkrypcją zapisu nutowego i zapisaniem go w kluczu wiolinowym. Jednocześnie Gmina Żydowska powołała Lewandowskiego na dyrygenta nowo założonego czterogłosowego chóru synagogalnego w Synagodze przy ulicy Heidereutergasse oraz na stanowisko nauczyciela śpiewu i wykładowcę kształcącego kantorów w Wolnej Szkole Żydowskiej (Jüdische Freischule). I choć sytuacja materialna Lewandowskiego zmieniła się na dobre i cieszył się on także pewnym zaufaniem Gminy, to jego pragnienie przyczynienia się do modernizacji muzyki synagogalnej poprzez własne kompozycje pozostało przez następne lata niespełnione. Skomponował on wprawdzie wiele utworów, w których łączył tradycję żydowską z elementami klasycznej europejskiej a także kościelnej kultury muzycznej, lecz z braku odpowiedniego kręgu słuchaczy ich nie opublikował.[4]

 

W 1845 roku Gmina Żydowska w Berlinie mianowała nowego kantora. Był nim szczeciński kantor Abraham Jacob Lichtenstein – wyśmienity kantor, śpiewak koncertowy i skrzypek, posiadający solidne klasyczne wykształcenie muzyczne. Ponadto, Lichtenstein był także otwarty na aranżacje muzyczne spajające ze sobą żydowskie i chrześcijańskie tradycje muzyczne. Dla Lewandowskiego Lichtenstein, który do Berlina przywiózł bogaty repertuar form i melodii żydowskiego śpiewu liturgicznego zakorzenionego w tradycji polsko-litewskiej, był źródłem inspiracji. Ponieważ Lichtenstein nigdy nie uczył się kompozycji, Lewandowski zajmował się odtąd aranżacją jego melodii na czterogłosowy chór synagogalny. Repertuar Lichtensteina służył Lewandowskiemu za podstawę jego własnych kompozycji.[5] Oddźwięk w jego utworach znalazły również liczne śpiewy liturgiczne goszczących przejazdem polsko-żydowskich kantorów. Tworząc nowe formy, Lewandowski posiadał umiejętność łagodnego i zarazem mistrzowskiego posługiwania się tym tradycyjnym materiałem, a ponieważ sam dorastał w tej tradycji, udawało mu się zachować specyficzny charakter tych melodii. Nadal jednak zwlekał z zaprezentowaniem swoich kompozycji szerszej publiczności, może dlatego, że zamierzał najpierw jeszcze bardziej umocnić swoją pozycję w Gminie Żydowskiej.

Wytrwałość Lewandowskiego przyniosła owoce dopiero w latach 60. XIX w. Przy okazji jubileuszu 25-lecia jego pracy jako dyrygenta chóru, w roku 1865 uzyskał tytuł Królewsko-Pruskiego Dyrektora Muzycznego (Königlich Preußischer Musikdirektor). Jeszcze bardziej znaczące było powołanie go na dyrygenta Nowej Synagogi przy ulicy Oranienburger Straße, której uroczyste oddanie do użytku nastąpiło w 1866 roku. Dzięki takiej pozycji w największej Synagodze w Niemczech otworzyły się przed nim zupełnie nowe możliwości muzyczne, gdyż po długoletnich dyskusjach, na które Lewandowski istotnie wpłynął swoją ekspertyzą, w bożnicy zainstalowano organy. Lewandowski mógł teraz prezentować utwory przy akompaniamencie instrumentalnym, podczas gdy w swojej dotychczasowej działalności opracowywał przede wszystkim kompozycje Sulzera i przedstawiał je w wykonaniu swojego chóru. Jedno z jego najważniejszych dzieł, dzięki któremu zasłynął daleko poza Berlinem, ukazało się w 1871 roku pod tytułem „Kol Rinnah u-T’fillah” (Głos radości i modlitwy), tym samym został opublikowany pierwszy zbiór nabożeństw wraz z oprawą muzyczną na cały żydowski rok liturgiczny. Posługując się strukturami muzycznymi utworów na głos kantora i dwa kolejne głosy, Lewandowski poza śpiewem kantora i chóru wprowadził do liturgii także śpiew wspólnoty wiernych, co było absolutną nowością w nabożeństwie żydowskim. Lewandowski uwzględnił w swoim zbiorze muzyczne możliwości gmin, którymi rzeczywiście dysponowały. W przedmowie do utworu „Kol Rinnah u-T’fillah” napisał: „Dążąc do ułatwienia wykonalności utworów oraz biorąc pod uwagę fakt, że w małych a nierzadko także większych gminach rzeczywiście brakuje odpowiednich śpiewaków, zrezygnowałem z wykorzystania niezliczonej ilości środków harmoniki i modulacji, ograniczając się jedynie do płynności melodii i naturalnego prowadzenia głosu. Nawet te fragmenty, które opracowałem kontrapunktycznie, są wygodne i łatwo je ćwiczyć.” [6] Właśnie to podejście Lewandowskiego sprawiło, że wspomniany zbiór stał się bardzo popularny, a utwór „Kol Rinnah“ wszedł do standardowego repertuaru w większości reformowanych gmin w Niemczech a z czasem także na świecie. Drugi słynny zbiór Lewandowskiego to „Todah W’simrah” (Pochwała i śpiew) na czterogłosowy chór, głos kantora i śpiew wiernych, który ukazał się w dwóch tomach: w 1876 roku „Sabbat” (Szabat) oraz w 1882 roku „Festgesänge” (Pieśni okolicznościowe). Był to zbiór, który ugruntował jego sławę jako kompozytora muzyki synagogalnej. Zawarte w nim partie chóralne skomponował on głównie w czasie pracy w Synagodze przy ulicy Heidereutergasse. Ponadto, w publikacji, do partii chóralnych wprowadził akompaniament organowy. Poza dziełami liturgicznymi Lewandowski komponował także utwory należące do bardzo różnych gatunków muzycznych. Są wśród nich: niemieckie pieśni do śpiewników dla szkół ogólnych i żydowskich, niemieckie pieśni narodowe, utwory instrumentalne oparte na melodiach synagogalnych dla muzykowania domowego, symfonie i kantaty. 18 psalmów do tekstów niemieckich, do których skomponował muzykę, cieszyło się dużą popularnością również w wielu chórach kościelnych.

 

Największym osiągnięciem Lewandowskiego nie jest w pierwszej kolejności oryginalność jego kompozycji, które zdecydowanie przewyższa mistrzostwo tych spod pióra Sulzera, lecz zachowanie dotąd ustnie przekazywanych pieśni w tradycji wschodnioeuropejskich Żydów (Minhag Polin). Lewandowski w przeciwieństwie do Sulzera widział w tych tradycyjnych pieśniach „świętą spuściznę“ i dlatego przejmował z nich typowe dla wykonywanych przez kantora recytatywów melizmatyczne ozdobniki i uzupełniał je o stylistyczne środki wyrazu europejskiego romantyzmu. Jego dzieła można rozumieć jako „komponowaną wielokulturowość“, są one symbolem ciężko wywalczonej równowagi pomiędzy żydowską asymilacją a tradycją. Lewandowski często jest nazywany „Mendelssohnem muzyki synagogalnej“, bowiem stylistyką brzmienia jego utwory przypominają kompozycje Mendelssohna, na przykład, jeśli chodzi o harmonikę i fakturę. Poza wpływami idola jego młodości, szczególne w jego fakturach chóralnych, znaleźć można również typowe formy melodyczne zapożyczone ze współczesnej mu niemieckiej muzyki chóralnej.

W 80. latach XIX w. Lewandowski uznawany był za geniusza muzyki synagogalnej a jego utwory coraz bardziej wypierały kompozycje Sulzera. Stowarzyszenie Kantorów (Kantorenvereinigung) mianowało go swoim honorowym prezesem; wszystkie chóry w berlińskich Synagogach, w których i tak wykonywano tylko jego muzykę, podlegały jego kierownictwu muzycznemu. Był poważany wśród społeczności licznych gmin żydowskich i honorowany tytułami i orderami nawet przez rząd niemiecki. W grudniu 1890 roku Gmina Żydowska uroczyście obchodziła jubileusz 50-lecia jego pracy zawodowej. To wielkie wydarzenie odbiło się ogromnym echem również w prasie. Berlińska Akademia Sztuki przyznała mu, swemu byłemu studentowi, który przerwał studia, tytuł profesora muzyki. Przyszli kantorzy tłumnie przybywali do Berlina, by brać udział w jego zajęciach. Louis Lewandowski zmarł w dniu 3 lutego 1894 roku w wieku 72 lat. Został pochowany na cmentarzu Gminy Żydowskiej w Weißensee, obecnie dzielnicy Berlina.

Kompozycje Lewandowskiego miały ogromny wpływ na zachodnią muzykę synagogalną i następne pokolenia kantorów, również po jego śmierci. Dzięki żydowskim muzykom, którzy uciekali przed narodowym socjalizmem, muzyczna spuścizna Lewandowskiego dotarła do Ameryki.[7] W wyniku zagłady niemieckich liberalnych Żydów w okresie holokaustu (Shoah) dziełom Lewandowskiego a szczególnie jego osobie przez wiele lat poświęcano niewiele uwagi. Organy stały się rzadkością w żydowskich bożnicach w Niemczech. Od 1947 roku Berlińska Synagoga przy ulicy Pestalozzistraße pielęgnuje pamięć o wielkim reformatorze żydowskiej liturgii. Do dziś gra się w niej wyłącznie muzykę Lewandowskiego – oczywiście przy akompaniamencie organów. Wspomnienie o Lewandowskim odżyło również wraz z założeniem w lipcu 1988 roku „Centrum Judaicum” w byłym Berlinie Wschodnim. Z inicjatywy Centrum Niemiecka Poczta (NRD) wyemitowała dnia 18 września 1990 roku, kilka dni przed zjednoczeniem Niemiec, znaczek okolicznościowy z portretem Louisa Lewandowskiego z roku 1850, znajdującym się w zbiorach Muzeum Żydowskiego (Jüdisches Museum) w Berlinie. Od 2011 roku odbywa się coroczny Festiwal Louisa Lewandowskiego, podczas którego znane chóry z całego świata prezentują muzykę synagogalną różnych epok. Pamięć o Louisie Lewandowskim jest obecnie pielęgnowana także w Polsce. Od 18 października 2009 roku w jego rodzinnym mieście Wrześni przypomina o nim tablica pamiątkowa nieopodal domu, w którym się urodził sławny syn miasta.

 

Sabine Krämer, styczeń 2017 r.

 

Literatura przedmiotu:

Friedmann, Aron (red.), Lebensbilder berühmter Kantoren, Berlin 1921.

Idelsohn, Abraham Z., Jewish music. Its historical development, New York 1992.

Frühauf, Tina, Kunst zwischen zwei Kulturen. „Orgelangelegenheiten“ an der Neuen Synagoge zu Berlin, [w:] Neuer Aufbruch: zur deutsch-jüdischen Geschichte und Kultur, Berlin 2001, s. 293-310.

Kirschner, Emanuel, Lewandowski, Louis, [w:] Jüdisches Lexikon, 3. tom, Berlin 1929, s. 1090-1091.

Keller Manfred (red.), Erich Mendel / Eric Mandell. Zwei Leben für die Synagoge. Essen 2006.

Lewandowski, Louis, Kol Rinnah u-T’fillah, przedmowa do pierwszego wydania, Berlin 1871.

Nachama, Andreas i Susanne Stähr, Die vergessene Revolution. Der lange Weg des Louis Lewandowski, [w:] Menora. Jahrbuch für deutsch-jüdische Geschichte 3 (1992), s. 241–255.

Nemtsov, Jascha i Hermann Simon, Louis Lewandowski. „Liebe macht das Lied unsterblich!“, Berlin 2011.

Siegfried, Christina, Das Wirken Adolf Bernhard Marx'. Aspekte zur musikkulturellen Entwicklung Berlins in der ersten Hälfte des 19. Jahrhunderts, Potsdam 1992.

 

Przykłady dzieł Louisa Lewandowskiego do odsłuchania dostępne w Internecie na stronie Deutsche Digitale Bibliothek (Niemiecka Biblioteka Cyfrowa):

https://www.deutsche-digitale-bibliothek.de/entity/128690615

 

Inne przykłady do odsłuchania dostępne w Internecie na stronach:

http://www.louis-lewandowski-festival.de/geschichte oraz

http://www.yivoencyclopedia.org/search.aspx?query=lewandowski

 

Cyfrowy zbiór zapisów nutowych Louisa Lewandowskiego dostępny w Internecie na stronie Biblioteki Uniwersyteckiej w Frankfurcie nad Menem pod linkiem ‚Sammlung Freimann‘ (Freimann Sammlung, Universitätsbibliothek Frankfurt a. M.):

http://sammlungen.ub.uni-frankfurt.de/freimann/search/quick?query=Louis+Lewandowski

 

[7] Informacje dotyczące wpływu Lewandowskiego na następne pokolenia kantorów oraz zbiorów muzyki synagogalnej w Stanach Zjednoczonych, patrz: Keller, Erich Mendel